I Şah Təhmasib Azərbaycan tarixinə mərkəzləşmiş dövlət yaratmış hökmdar, hərbi islahatlar keçirmiş görkəmli sərkərdə, iqtisadiyyatı bərpa edən, elm və mədəniyyətin inkişafına daim diqqət yetirən dövlət başçısı kimi düşümüşdür.
Səfəvi hökmdarı I Şah İsmayılın 1513-cü ildə anadan olan oğlu - I Təhmasib Azərbaycan tarixinə qızıl səhifələr yazmaqla atasının və nəslinin şöhrətini daha da artırmışdır. Onun hakimiyyət illəri - 1524 - 1576-cı illər Səfəvilər dövləti üçün sınaq illəri olmuşdur. Uşaqlığında mükəmməl təhsil almış I Təhmasib atası kimi böyük sərkərdə və müdrik dövlət başçısı olmaq arzusunda idi. On yaşında şah elan edilən I Təhmasib hakimiyyət uğrunda mübarizə aparan qızılbaş tayfa əmirlərinin əlində oyuncağa çevrilmişdi. Şah tədricən feodal pərakəndəliyinin ölkə üçün nə qədər təhlükəli olmasını anlayır və mərkəzləşmiş dövlət qurmaq fikrinə gəlirdi. O, sadiq tərəfdaşlarına arxalanaraq ayrı-ayrı tayfa başçılarını itaətə gətirir, müqavimət göstərənləri məhv edirdi. İllər keçdikcə daimi qoşunların gücünə əmirlərin müqavimətini qıran I Təhmasib mərkəzi hakimiyyəti xeyli möhkəmlədə bildi. Hakimiyyətə gəldiyi zaman I Təhmasibin qarşısındakı problemlər sırasında osmanlıların qərbdən, onların müttəfiqi Krım tatarlarının şimaldan, özbəklərin şərqdən hücumlarının qarşısını almaq, dağılmış iqtisadiyyatı bərpa etmək, mədəniyyətin inkişafı üçün zəmin yaratmaq dururdu. Osmanlı dövləti ilə aparılan müharibə göstərmişdi ki, mərkəzləşmiş dövlət qurmadan və hərbi islahatlar keçirmədən qələbə qazanmaq mümkün deyil. Odur ki I Təhmasib müstəqil siyasət yürütməyə can atan Şirvanşahlar dövləti və Şəki hakimliyini ləğv etmək qərarına gəldi. Daxili ixtilaflar Şirvanşahlar dövlətini xeyli zəiflətmişdi. Bundan istifadə edən I Təhmasib 1538-ci ildə qardaşı Əlqas Mirzənin başçılığı ilə Şirvan üzərinə qoşun göndərdi. Sonuncu şirvanşah Şeyxşah ibn Şahrux müqavimət göstərsə də, məğlub edildi. Şamaxı şəhəri, sonra isə Şirvanın vacib strateji məntəqələri, o cümlədən dağ qalaları tutuldu, Şirvanşahlar dövləti ləğv edildi, onun kitabxanası, xəzinəsi, silah anbarları Təbrizə daşındı. Şirvanşah Şeyxşah öldürüldükdən sonra Azərbaycanın bu bölgəsi Səfəvi dövlətinin tərkib hissəsinə çevrildi, Şirvan bəylərbəyiliyi adlandırıldı. Səfəvilərin Şirvan yürüşü zamanı Şəki hakimi Dərviş Məhəmməd xan şirvanlılara kömək göstərmişdi. Buna baxmayaraq I Təhmasib bu vilayəti dinc yolla birləşdirməyə can atırdı. Dərviş Məhəmməd xan I Təhmasibin bacısı Pərixan xanım ilə evləndikdə münaqişənin dinc yolla həll olunacağına ümid yarandı. Lakin Pərixan xanımın vəfatından sonra Dərviş Məhəmməd xan I Təhmasiblə bütün əlaqələri kəsdi. 1551-ci ildə I Təhmasib şəxsən özü böyük qoşunla Şəki üzərinə yürüşə başladı. Şəki xanı qoşunlarını Kiş qalası, "Gələrsən-görərsən" qalası və sığınacaqlarda (dağlardakı mağaralarda) yerləşdirərək uzun müddət müdafiə olunacağına inanırdı. Lakin o, I Təhmasibin qoşunlarında ağır topların olmasından xəbərdar deyildi. Bu ağır toplar döyüş əməliyyatlarında öz sözünü dedi: bir neçə atəşlə qala divarlarında böyük dəliklər əmələ gəldi, bu dəliklərdən qızılbaşlar qalaya hücum etdilər. Şəkililərin bütün müqavimət məntəqələri zəbt edildi, Dərviş Məhəmməd xan döyüşdə öldürüldü. Bununla da Səfəvi dövləti ərazisində sonuncu müstəqil feodal qurumu ləğv edildi. Şirvan və Şəkinin Azərbaycan Səfəvilər dövlətinə tam birləşdirilməsi Azərbaycan xalqının tarixində müsbət rol oynadı. Azərbaycanın cənub və şimal hissələri arasında əlaqələr daha da gücləndi. I Təhmasibin hakimiyyəti illərinə Səfəvi - Osmanlı müharibəsinin ən qızğın döyüşləri təsadüf edir. Osmanlı sultanı I Süleyman hələ 1534-cü ildə Səfəvi dövlətindəki hərc-mərclikdən istifadə edərək Azərbaycana hücum etdi. Ağır döyüşlərlə geri çəkilən Səfəvi qoşunları osmanlıların qarşısını ala bilmədi və onlar Təbriz də daxil olmaqla bir çox əraziləri talan etdilər. I Təhmasib "yandırılmış torpaq" taktikasına əl atmalı oldu. Belə ki, geri çəkilən Səfəvi qoşunları əhalini köçürür, ərzaq və ləvazimatları özü ilə götürür, əkin sahələrini, otlaqları yararsız hala salır, şəhər və kəndləri dağıdır, su hövzələrini zəhərloyirdi. İrəliləyən osmanlı qoşunu sanki səhralığa yiyələnir və tutduğu ərazidə möhkəmlənə bilməyib ərazini tərk etməyə məcbur olurdu. Beləliklə, I Təhmasibin taktikası düşmənə Azərbaycan torpaqlarında möhkəmlənməyə imkan vermirdi. Belə olduqda Səfəvi dövlətini daxildən parçalamağa cəhd edən Osmanlı sultanı qiyamçı feodallara kömək edir, lakin bütün qiyamlar şah tərəfindən qətiyyətlə yatırılırdı. Şahın qoşunları osmanlıların müttəfiqi olan Krım xanının yürüşlərinin də qarşısını ala bildi. Döyüşlərin gedişi zamanı hərbi islahat keçirən I Təhmasib təkcə süvari hissələrini gücləndirmir, həm də 30 min nəfərlik daimi piyada qoşunu tərtib edib,başçılığı ilə Şirvan üzərinə qoşun göndərdi. Sonuncu şirvanşah Şeyxşah ibn Şahrux müqavimət göstərsə də, məğlub edildi. Şamaxı şəhəri, sonra isə Şirvanın vacib strateji məntəqələri, o cümlədən dağ qalaları tutuldu, Şirvanşahlar dövləti ləğv edildi, onun kitabxanası, xəzinəsi, silah anbarları Təbrizə daşındı. Şirvanşah Şeyxşah öldürüldükdən sonra Azərbaycanın bu bölgəsi Səfəvi dövlətinin tərkib hissəsinə çevrildi, Şirvan bəylərbəyiliyi adlandırıldı. Səfəvilərin Şirvan yürüşü zamanı Şəki hakimi Dərviş Məhəmməd xan şirvanlılara kömək göstərmişdi. Buna baxmayaraq I Təhmasib bu vilayəti dinc yolla birləşdirməyə can atırdı. Dərviş Məhəmməd xan I Təhmasibin bacısı Pərixan xanım ilə evləndikdə münaqişənin dinc yolla həll olunacağına ümid yarandı. Lakin Pərixan xanımın vəfatından sonra Dərviş Məhəmməd xan I Təhmasiblə bütün əlaqələri kəsdi. 1551-ci ildə I Təhmasib şəxsən özü böyük qoşunla Şəki üzərinə yürüşə başladı. Şəki xanı qoşunlarını Kiş qalası, "Gələrsən-görərsən" qalası və sığınacaqlarda (dağlardakı mağaralarda) yerləşdirərək uzun müddət müdafiə olunacağına inanırdı. Lakin o, I Təhmasibin qoşunlarında ağır topların olmasından xəbərdar deyildi. Bu ağır toplar döyüş əməliyyatlarında öz sözünü dedi: bir neçə atəşlə qala divarlarında böyük dəliklər əmələ gəldi, bu dəliklərdən qızılbaşlar qalaya hücum etdilər. Şəkililərin bütün müqavimət məntəqələri zəbt edildi, Dərviş Məhəmməd xan döyüşdə öldürüldü. Bununla da Səfəvi dövləti ərazisində sonuncu müstəqil feodal qurumu ləğv edildi. Şirvan və Şəkinin Azərbaycan Səfəvilər dövlətinə tam birləşdirilməsi Azərbaycan xalqının tarixində müsbət rol oynadı. Azərbaycanın cənub və şimal hissələri arasında əlaqələr daha da gücləndi. I Təhmasibin hakimiyyəti illərinə Səfəvi - Osmanlı müharibəsinin ən qızğın döyüşləri təsadüf edir. Osmanlı sultanı I Süleyman hələ 1534-cü ildə Səfəvi dövlətindəki hərc-mərclikdən istifadə edərək Azərbaycana hücum etdi. Ağır döyüşlərlə geri çəkilən Səfəvi qoşunları osmanlıların qarşısını ala bilmədi və onlar Təbriz də daxil olmaqla bir çox əraziləri talan etdilər. I Təhmasib "yandırılmış torpaq" taktikasına əl atmalı oldu. Belə ki, geri çəkilən Səfəvi qoşunları əhalini köçürür, ərzaq və ləvazimatları özü ilə götürür, əkin sahələrini, otlaqları yararsız hala salır, şəhər və kəndləri dağıdır, su hövzələrini zəhərloyirdi. İrəliləyən osmanlı qoşunu sanki səhralığa yiyələnir və tutduğu ərazidə möhkəmlənə bilməyib ərazini tərk etməyə məcbur olurdu. Beləliklə, I Təhmasibin taktikası düşmənə Azərbaycan torpaqlarında möhkəmlənməyə imkan vermirdi. Belə olduqda Səfəvi dövlətini daxildən parçalamağa cəhd edən Osmanlı sultanı qiyamçı feodallara kömək edir, lakin bütün qiyamlar şah tərəfindən qətiyyətlə yatırılırdı. Şahın qoşunları osmanlıların müttəfiqi olan Krım xanının yürüşlərinin də qarşısını ala bildi. Döyüşlərin gedişi zamanı hərbi islahat keçirən I Təhmasib təkcə süvari hissələrini gücləndirmir, həm də 30 min nəfərlik daimi piyada qoşunu tərtib edib,
