Yaxın və Orta Şərqdə yaranmış
siyasi hərcmərclik şəraitində Sacilər dövləti də uzun zaman davam gətirə bilmədi.
Azərbaycanda çəkişmələrdən istifadə edən Deyləm (Gilan) hakimi Mərzban in Məhəmməd
axırıncı Saci hökmdarı Deysəmə (Sacilər dövlətində hakimiyyəti ələ keçirən
qualm) 941-ci ildə qalib gəlib ölkənin paytaxtı Ərdəbili ələ keçirdi. Salari
hakimi Mərzban ibn Məhəmməd çətin mübarizə şəraitində Sacilər dövlətinin
hakimiyyəti altında olan Azərbaycan torpaqlarına sahib olaraq öz səltənətinin
möhkəmləndirməyə çalışdı. Möhkəmlənməkdə olan gənc dövlət yeni fəlakətlə üzləşdi.
Mənbələrdə Rus adlanan tayfalar təbiətinin
və sərvətinin zənginliyinə görə Qafqazın mirvarisi hesab edilən Bərdə şəhərinə
hücum etdilər. Mərzban ibn Məhəmməd (941-957) Salarilər (941-981) sülaləsindən
olduğu üçün bu dövlət Azərbaycan tarixində Salarilər dövləti kimi tanınır.
Salarilər dövlətinin də paytaxtı Ərdəbil şəhəri idi. Salarilərin hakimiyyət
dövrü Azərbaycanda çətin bir dövr kimi xarakterizə edilir.
Salarilər, çox keçmədən, Azərbaycanın
şimal-qərb torpaqlarını və Şirvanşahlar dövlətini də özlərindən asılı hala
saldılar, Dərbəndi ələ keçirdilər. Bundan başqa Mərzban ibn Məhəmməd Ermənistan
ərazisini də öz dövlətinə qatdı, Şərqi Gürcüstanı tabe etdi. Azərbaycanın cənub-şərq
vilayətlərinin, xüsusilə, Zəncanın, Əbhərin və Qəzvinin İsfahan hakiminin
asılılığında qalması Mərzbanı narahat edirdi. Onun məqsədi Azərbaycanın qədim sərhədlərinin
bütövlüyünə nail olmaq idi. O, bu niyyətlə 948-ci ildə hərbi yürüşə başlayaraq
Qəzvinə getdi. Mərzbanın 5 min nəfərlik ordusu düşməninkindən dəfələrlə az idi.
Buna baxmayaraq o, döyüşdən imtina etməyi qeyrətinə sığışdıra bilmədi.
Saatlarla davam edən savaş Mərzbanın məğlubiyyəti ilə başa çatdı. O, sərkərdələri
ilə birlikdə əsir düşdü. Onun əsirlikdə olduğu dövrdə Azərbaycanda hakimiyyət
uğrunda feudal ara müharibələri yenidən qızışdı. Hakimiyyəti əvvəlcə Mərzbanın
atası, sonra isə qardaşı Vəhsudan ələ keçirdi. Hakimiyyət uğrunda mübarizədə
keçmiş Sacilər dövlətinin hakimi Deysəm də iştirak edirdi. O, Zəncanda, Azərbaycanın
və Ərməniyənin bir hissəsində hakimiyyəti bərpa etdi.
Lakin Mərzban anasının və yaxın
adamlarının köməkliyi ilə 953-cü ildə əsirlikdən qaçıb Ərdəbilə gələrək
hakimiyyəti ələ keçirdi. Bu xəbəri eşidən Deysəm qorxusundan əvvəlcə Mosula,
oradan da Bağdada qaçdı. Bu hadisədən iki il sonra Mərzban Dərbənddəki üsyanı
yatırmağa gedən zaman Deysəm fürsətdən istifadə edərək Salması ələ keçirdi.
Lakin orada çox qala bilmədi. Mərzban onun gözlərini çıxartdırıb, özünü də
zindana saldırdı. Bundan sonra ölkədə sakitlik yarandı. Əminamanlıq şəraitində
ölkədə iqtisadiyyatın bütün sahələrində canlanma başladı. Sənətkarlıq, ticarət,
mədəniyyət inkişaf etməklə yanaşı, əhalinin sayı da artamağa başladı. Feodal
müharibələrindən təngə gəlmiş adamlar dinclik əldə etdilər.
Mərzban vilayətindən alınan
vergiləri nizama saldı. Maliyyə işlərinə nəzarəti və diqqəti artırdı. Onun
dövründə 2 cür vergi toplanırdı. Onların biri torpaq və əmək vergisi idi.
İkincisi, asılı ölkələrin hakimlərindən alınan illik xərac idi. Salarilər dövlətinin
Azərbaycan və onun tabeçiliyində olan ölkələrindən vergilər hesabına toplandığı
illik mədaxil qızılla 3 milyon manata çatırdı. Əlbəttə, bu rəqəm sabit ola bilməzdi.
Baş verən siyasi dəyişikliklərlə əlaqədar onun məbləği artır və azalırdı.
Salarilərin qoşunu maaşla
saxlanılan süvari dəstələrdən və piyada hissələrindən ibarət idi. Onların dənizdə
gəmiləri də vardı.
Beləliklə Salarilər dövləti
quzeydə Dərbənd keçidindən başlayaraq güneydə Dəclə və Fərat çaylarının
yuxarılarına qədər, Şərqdə Gilan da daxil olmaqla Xəzər sahillərindən, Qərbdə
Ermənistan və Şərqi Gürcüstan da daxil olmaqla geniş əraziləri əhatə edən bir dövlətə
çevrildi. Bununla, Sacilərdən sonra Salarilər sülaləsinin hakimiyyəti illərində
yenidən bütün Azərbaycan torpaqları vahid dövlət daxilində birləşdi. Bu da
obyektiv olaraq, bütün ölkə miqyasında iqtisadi əlaqələrin inkişafina, sənətkarlıq
və ticarətin tərəqqisinə, xarici ticarət əlaqələrinin genişlənməsinə müsbət təsir
göstərdi.
Salarilərin hakimiyyəti illərində
Xəzər dənizində Azərbaycanın ticarət gəmiləri üzməyə başladı. Azərbaycanın
bütün Yaxın və Orta Şərqdə iqtisadi və hərbi-siyasi rolu daha da artdı. Müxtəlif
etnik boyların Azərbaycan xalqı ilə qaynayıb-qarışması sürətləndi. Bunula belə,
Mərzban ibn Məhəmmədin ölümündən sonra (957) onun oğulları ilə qardaşı Vəhsudan
arasında hakimiyyət üstündə gedən ara savaşları mərkəzi hakimiyyətin zəifləməsinə
səbəb oldu. Rusların tarix səhnəsinə qədəm qoyması vəziyyəti çətinləşdirdi.
Ruslar özləri X əsrdə yaranmışdıvə Xəzər vasitəsilə ticarət əlaqələri
aparılırdı. Lakin getdikcə rusların hərbi qüvvələri yaranır və onlar Xəzər
vasitəsilə yürüşlərə başlayırlar. X əsrin əvvəllərində Rusların yürüşləri daha
da artır. Bu da təbii ki, Salarilərin zəifləməsinə, onların iqtisadi cəhətdən tənəzzülünə
ciddi təsir göstərir. Bu nöqteyi nəzərdən məhşur Bərdə yürüşünü qeyd etmək
lazımdır.
Rusların Salarilər dövlətinə
olan təsirinin qısa şərhi:
994- cü ildə rus
drujinalarıyenidən Xəzər sahillərində göründülər. Bu zaman onlar Yaxın və Orta
Şərqin ən böyük, zəngin ticarət və sənətkarlıq mərkəzlərindən biri olan,
“Qafqazın ən böyük şəhəri” , “Arranın baş şəhəri” kimi şöhrət qazanmış Bərdəni ələ
keçirmək üçün gəlmişdilər. Kiyev knyazı İqorun (912-945) drujinaları və muzdlu
qoşunlar gəmilərlə Kürün mənsəbinə yetişib buradan Bərdə istiqamətində hərəkətə
başladılar. Ərəb tarixçisi ibn Miskəveyhin yazdığına görə onlar Bərdə
yaxınlığında, Kürə yaxın Mübarəki adlı yerdə düşərgə saldılar. Gəmilərini
burada 300 nəfərlik mühafizə dəstələrinin ixtiyarına buraxaraq Bərdəyə hücum
etdilər. Bu zaman Salarilər dövlətinin tərkibində olan Bərdə hakiminin təqribən
5600 nəfərlik hərbi qüvvəsi sayca 10 qat artıq olan yadellilərə müqavimət göstərə
bilmədi. Bərdə yağıların əlinə keçdi. Çox adam qılıncdan keçirildi və şəhər
amansızcasına qarət olundu. Lakin Bərdəlilər doğma şəhəri düşməndən azad etmək
üçün yadellilərə müqavimət göstərməkdə davam edirdilər. Bərdəliləri itaətdə
saxlamağın mümkün olmayacağını yəqin edən ruslar Bərdə əhalisindən tələb etdilər
ki, 3 gün ərzində şəhərdən çıxıb getsinlər. Göstərilən vaxt başa çatdıqdan
sonra yadellilər doğma şəhəri tərk edib gedə bilməyən Bərdə əhalisini qılıncdan
keçirdilər. Sağ qalanları, şəhər varlılarını məscidə toplayıb canlarını satın
almaq üçün adambaşına 20 dirhəm pul tələb etdilər. Həmin məbləğdə pulu olan
qurtula bildi, pulu olmayanlara isə divan tutuldu. Şəhərdə yeni qarətlər,
qırğınlar başlandı. Qadınlar və uşaqlar əsir alındı. Mənbələrin məlumatına görə
bu zaman Bərdədə 20 min nəfərə qədər adam öldürülmüşdü.
Bərdənin ağır günlərində 30
minlik qoşunla özünü yetirən Salari hökmdarı Mərzban ibn Məhəmməd şəhəri
mühasirəyə aldı, hərbi fənd işlədərək düşmənə ağır zərbə vursada şəhəri azad edə
bilmədi. Elə bu zaman Mosul hakimi Əbu Məhəmməd Nəsirəddövlənin hərbi qüvvələrinin
Azərbaycanın sərhədlərini pozaraq Xoy və Salması ələ keçirməsi xəbərini alan Mərzban
ibn Məhəmməd özünün əsas hərbi qüvvələri ilə birlikdə Güneyə doğru hərəkət etməli
oldu. Onun bu yürüşü uğurlu oldu. Döyüşlərdəki qələbələr sayəsində ölkənin cənub-qərb
vilayətindən düşməni qovduqdan sonra, Azərbaycanın şimal-qərb vilayətlərinin və
Ərməniyəni öz hakimiyyəti altına keçirdi. Salarilərin 4 min nəfərlik kiçik bir
hərbi qüvvəsi isə Bərdənin mühasirəsini davam etdirdi. Vaxt uzandıqca daha çox
təlafat verən, yoluxucu xəstəliklərdən qırılmağa başlayan ruslar şəhəri əldə
saxlaya bilmədilər. Gecələrdən birində qarət etdikləri qiymətli şeyləri götürüb
qalanını isə yandıraraq şəhərdən çıxdılar. Sonra Mübarəkidə onları gözləyən gəmilərə
doluşub Xəzərə çıxdılar və öz ölkələrinə qayıtdılar.
944-cü il basqınından sonra Bərdə
şəhəri bird aha özünə gələ bilmədi. Yarım ildən çox rusların əlində qalan şəhər
dəhşətli dağıntıya, sənətkarlıq və ticarət tənəzzülə uğradı. Məşhur Bərdə
bazarı əhəmiyyətini itirdi. Şəhərdə pul kəsilməsi dayandırıldı. Salarilər şəhərin
bərpasına fikir vermədilər. 944-cü il faciəsindən bir qədər sonra Azərbaycanın
şimal torpaqlarında müstəqil dövlət Şəddadilərin
Gəncəni özlərinə paytaxt seçməsi bununla bağlı idi. Xəzərsahili yaradan Azərbaycan
vilayətlərinin tez-tez rusların basqınlarına məruz qalması, 944-cü ildə Bərdənin
qarət olunması və şəhər əhalisinə dəhşətli divan tutlması Salarilər dövlətinin
süqutunu daha da sürətləndirdi.
