İlhamə MƏMMƏDOVA,
Astara şəhər Ceyhun Babayev adına 3 nömrəli tam orta
məktəbin tarix müəllimi
Yazı savadının şüura təsirindən bəhs edən alimlər təsdiq
edirlər ki, danışıq dilini yazıda ifadə etmək bacarığı təfəkkür qabiliyyətinə
böyük təsir göstərir. Lurianın məşhur nəzəriyyəsinə görə, yazı mədəniyyəti
olmayan xalqlar dünyadan xəbərsiz, dar düşüncəli, yalnız işlətdikləri dil çərçivəsində
fikirləşməyə qabil olan insanlar olur. Oxuyub-yazmağı bacaran xalqlar isə, əksinə
öz fikirlərini yazıb saxlaya bilir, onları müzakirə edir, təkmilləşdirir. Beləliklə,
düşüncə və təfəkkürün yeni inkişaf səviyyələrinə qalxırlar.
Əsasən bilikyönümlü istiqamətdə təşkil olunan,
yaddaşa, diqqətə, təfəkkürün inkişaf səviyyəsinə uyğun olan nəticələrlə kifayətlənən
ənənəvi təlimdə tarix dərsi daha çox şifahi üsullarla- müəllimin şifahi şərhini
dinləmə, mövzunu oxuyub yadda saxlama və yadda qalanı danışma, xronologiyanı əzbərləmə
və s. öyrədilirdi. Çox nadir hallarda verilən yazılı tapşırıqlar axtarış-tədqiqat
prosesini əks etdirmir, yalnız dərslikdən istifadə etməklə həyata keçirilirdi.
Şəxsiyyətyönümlü müasir təlim isə yaddaşı, diqqəti, təfəkkürü inkişaf etdirərək tarix dərslərində şagirdlərin
yazılı nitq bacarıqlarına tez-tez istinad edir. Həm evdə fərdi şəkildə ev
tapşırığının icrası, həm də kiçik və ya böyük qruplarla iş zamanı şagirdlərin
marağını və müşahidə qabiliyyətini üzə çıxarır, sinifdəki birlik ruhunu
cilalayır və möhkəmləndirir.
Yazılı nitq vərdişlərindən istifadə etməklə şagirdlər
istənilən tarixi hadisə haqqında müxtəlif sənədlər - məktublar, qanun layihələri,
sərəncamlar, fərmanlar, müxtəlif məzmunlu və xarakterli müqavilələr tərtib edə,
hekayə və esselər yaza bilərlər. Sənədlər əsasında sxem, cədvəl hazırlanması
kimi tapşırıqların verilməsi dərin düşüncə formalaşdırır, qrup daxilində
intensiv təcrübə mübadiləsi, qarşılıqlı anlaşma yaradır.
V-VI siniflərdə müxtəlif mövzularla əlaqədar esse
yazılması, kiçik hekayə qurulması, "Cədvəli dəftərinə çək və tamamla"
tipli yazılı tapşırıqlar, sxemlərin qurulması (məsələn, Həsən bəy Zərdabinin fəaliyyətini
dəftərində sxem şəklində yaz), mətnin əsas yerlərinin seçilib dəftərə yazılması
(Hacı Zeynalabdin Tağıyevin gördüyü xeyriyyəçilik tədbirlərini dəftərinə yaz) qəhrəmanların
oxşar və fərqli cəhətlərinin seçilib Venn diaqramı şəklində göstərilməsi (Səttərxanla
Babəkin oxşar və fərqli cəhətlərini dəftərində yaz), müxtəlif mənbələrdən
istifadə etməklə təqdimat hazırlama və internet-axtarış sisteminə müraciət etməklə
açar sözlərin izahının verilməsi kimi yazılı tapşırıqlar təlim prosesinə tədqiqat
xarakteri verir, müstəqil nəticələr çıxarmaq bacarığı formalaşdırır, şagirdin çətinliklərin
öhdəsindən gələ bilmək inamı və əminliyini artırır.
Şagirdlərin müstəqil
olaraq öz fikirlərini formalaşdırmaq, öz təcrübələrindən və düşüncələrindən məntiqi
nəticə çıxarmaq, fikirlərini aydın ifadə etmək, bir-birlərinin fikirlərindən
yararlanmaq, İKT-dən məqsədyönlü istifadə etməyi təmin etmək üçün yazılı
tapşırıqlar üzərində işləmək zəruridir. Müxtəlif tipli yazılı tapşırıqlar
şagirdlərdə müəlliflik sevinci oyadır, gündəlik müşahidələrini ümumiləşdirməsinə,
dinləyici qarşısında məsuliyyətini dərk etməsinə səbəb olur.
Təcrübəli tarix
müəllimləri yazılı nitq bacarıqlarını formalaşdırarkən saysız-hesabsız
informasiya içindən şagirdə yalnız lazım olanı seçə bilməsinə, əhəmiyyətli
anlayışı oxşar anlayışlardan fərqləndirə bilməsini təmin etməyə çalışır, məzmunun
formadan üstün olduğunu göstərir, yazının (esse, referat) standart formasını
öyrətmək üçün müxtəlif imkanlar axtarır və şagirdi inandırırlar ki, formaya
aludə olub fikir və ideyaların rabitəsizliyinə göz yummaq olmaz.
Mənbə:"Azərbaycan müəllimi" qəzeti № 43 7 noyabr 2014 il.
