Fəranə ƏLİYEVA,
Bakı şəhəri 11 nömrəli
İnteqrasiya təlimli internat məktəbinin direktor müavini, mimio interaktiv tədris
resurslarının tarix fənni üzrə ekspert
Müasir məktəbin əsas
problemlərindən biri - tədrisə qarşı motivasiyanın zəif olmasıdır.
Fəal dərsin başlanğıc mərhələsi
olaraq, motivasiya eyni zamanda dərsin yekunu ilə sıx bağlıdır, başqa sözlə desək,
təlimin nəticəsi məhz motivasiya mərhələsindən bilavasitə asılıdır.
Bəs nə üçün biz dərsin bu mərhələsini
motivasiya adlandırırıq? Psixologiya elmində “motivasiya” - insanın hər hansı fəaliyyətində
və hərəkətində müəyyən daxili səbəblərə görə onun fəallığını və şəxsi marağını
işə salan sövqedici bir qüvvədir. Müasir tədris prosesində motivasiya şagirdin
təfəkkür prosesini fəal işləməyə sövq edən və onun idrak fəallığını artıran
amil kimi çıxış edir. Tədris prosesinin uğurlu alınması, bu prosesə sinifdə hər
bir şagirdin könüllü və fəal qatılması məqsədi ilə müəllim motivasiyanı öz iradəsi
ilə şüurlu olaraq təşkil edir. Fəqət, müəllimin məharəti ondan ibarətdir ki,
onun iradəsi ilə “süni” yaradılmış və idarə olunan bu proses şagird üçün çox təbii
keçsin və nəticədə onun idrak prosesini canlandırsın.
Tədris fəaliyyətində
motivasiya mərhələsinin vəzifəsi və əsas məqsədi şagirdlərin diqqətini dərsdə
öyrənilən məzmuna cəlb etmək, onlarda daxilən maraq oyatmaq, yeni biliklərin zəruriliyinə
və səmərəliliyinə fərdi olaraq inam yaratmaqdır. Başqa sözlə desək, motivasiya dərsin
maksimum dərəcədə məhsuldar təşkili üçün hazırlıq mərhələsidir.
Dərsə başlamaq və öyrənənlərin
öyrənməyə maraqlarını artırmaq üçün müvafiq psixoloji mühitin yaranması vacib şərtdir.
Bu məqsədə nail olmaq üçün müəllim:
- şagirdin təlim prosesinə
daxilən qoşulması üçün şərait yaratmalı (“istəyirəm”),
- tədris fəaliyyətinə qarşı
şagirddə olan tələbləri aktuallaşdırmalı (“lazımdır”)
- tədris fəaliyyətinin
tematik çərçivəsini yaratmalı (“bacarıram”).
Şagirdlərin tədris
motivasiyasını artırmaq üçün müxtəlif metod və texnikalar mövcuddur:
- intellektual marafon
- cəlbedici məqsəd
- problemli situasiya
- proqnozlaşdırma
- vaxtı uzadılmış cavab. Tapmaca (təəccüblü fakt) dərsin
sonunda verilir ki, növbəti dərsi ondan başlamaq olsun.
Problemin aşağıdakı xüsusiyyətlərini nəzərə almaqla
problemli vəziyyətin yaradılması və tətbiqi mümkündür:
Diqqəti cəlb edən və maraqlı;
Müxtəlif fərziyyələr yaradan;
Müstəqil tədqiqat üçün mümkün olan;
Şagirdin imkanlarına müvafiq olan;
Şagirdə öz bacarığını həyata keçirməyə imkan verən.
Motivasiyanın yaradılmasında mərhələlər:
1. Rəmzi (simvolik) materialın nümayişi və şərhi
2. Sual verməyə həvəsləndirmə
3. Problemin müzakirəsi və müxtəlif yollarla həll
edilməsinə yönəltmə.
Marağın güclənməsinə çox hallar kömək edə bilər: öyrədici
ifadə (misallar, təcrübələr, faktlar), materialın qeyri-adi formada təqdimi (təəccüb
yaratmaq), müəllimin emosional nitqi, öyrədici oyunlar, mübahisə və diskussiya
situasiyaları, həyati məqamların təhlili (şagirdlərin gündəlik həyatı ilə əlaqələndirmə).
Müxtəlif forma və üsullardan istifadə edərək, müəllim
motivasiyanı təşkil edir və beləliklə, şagirdlər aktiv tədris prosesinə
qoşulur.
Məlumdur ki, fəal təlim metodu fəal təfəkkürə əsaslanır.
Buna görə də fəal təlim metoduna əsaslanan dərsin quruluşu axtarış, tədqiqat
işi, elmi araşdırma prosesinin mərhələlərini xatırladır. Bu da təbiidir. Çünki
təlim prosesinin özülündə tədqiqatçılıq durur. Şagird artıq kəşf olunan bilikləri
özü üçün ilk olaraq yenidən müstəqil kəşf edir. Odur ki, dərslərin tədqiqat şəklində
keçirilməsi, biliklərin yaradıcılıqla tətbiqi - yeni biliklərin keçmiş biliklər
əsasında qazanılması, şagirdlərin bütün dərs müddətində fəallığı bu təlim
metodunun ən mühüm spesifik xüsusiyyətlərindəndir.
Fəal təlimin mexanizminə əsasən, məhz problemin
mövcudluğu idrak fəallığının yaranmasının başlıca addımı kimi çıxış edir.
Motivasiyada istifadə olunan suallar, eyni zamanda rəqəmsal
materiallar (təsvirlər, video və audio fayllar, mətnlər) - cəlbedici, qeyri-adi,
müəmmalı, gözlənilməz, maraqlı olmalıdır. Həmin materiallar nə qədər qeyri-adi
olarsa, şagirdlərin fikir və fərziyyələri də bir o qədər maraqlı olar.
Müəllimin verdiyi suallar və mültimedia materialları dərsin
məqsədinə yönəldilməli, bilavasitə məzmuna və mövzuya uyğun qurulmalıdır (məsələn,
Azərbaycan tarixi fənnindən “Ağqoyunlu dövləti” mövzusuna motivasiya sadəcə Azərbaycan
himni səslənən video ilə qurula bilməz).
Təəssüflər olsun ki, hazırda istifadə olunan metodik vəsaitlərdə
(məsələn, tarix fənninə aid metodiki vəsaitlərdə) verilmiş motivasiya nümunələri
çox formaldır və müəllim bu metodik tövsiyələrdən yararlana bilmir. Məsələn,
7-ci sinif Azərbaycan tarixi fənni üçün metodik vəsaitdə “Babəkin başçılığı
altında azadlıq hərəkatı” mövzusu üçün verilmiş motivasiya nümunəsinə baxaq:
“Yusif Azərbaycanın xalq artisti Rasim Balayevlə
qonşuluqda yaşayır. O, demək olar ki, hər gün bu aktyorla rastlaşır. Aktyorun çəkildiyi
“Babək” filminə baxandan sonra Yusif o qədər təsirlənmişdi ki, bütün günü Babək
haqqında düşünürdü. O da böyüyüb Babək kimi qəhrəmanlıq etmək, əsgər olub
Qarabağ uğrunda vuruşmaq, düşmənləri doğma yurdumuzdan qovub çıxarmaq haqqında
fikirləşirdi. Yusifi bu qədər həyəcanlandıran “Babək” filmi nədən bəhs edir?
Babəkin tarixdəki rolu nədən ibarətdir?”.
Yenə həmin vəsaitdə “Azərbaycan
uğrunda mübarizə” mövzusuna aid motivasiya nümunəsi: “Şəklə bax. Bu, Teymura
sinə gərmiş Əlincə qalasıdır. Səncə, orta əsrlərdə uzun müddət bu qalada müdafiə
olunmaq olardımı? Mühasirədə olan bir qalada hansı şərait olmalıdır ki, uzun
müddət düşmənə sinə gərə bilsin ?”.
Müəllim motivasiya mərhələsini
dərsin mühüm və əvəzolunmaz quruluş komponenti kimi qəbul etməlidir. Bu halda
motivasiya təlimin qoyulmuş məqsədlərini (anlatmaq, formalaşdırmaq, möhkəmləndirmək,
müqayisə etmək, tanımaq, tamamlamaq və s.) reallaşdırmağa kömək edir.
Bununla bərabər, motivasiya
qavrama prosesinin keyfiyyət və səviyyəsini artıran amildir. Bu halda biz
şagirdlərdə nəticə çıxarmaq, hadisələrə qiymət vermək, hadisələri müqayisə və təhlil
etmək, bir neçə mənbə ilə işləmək, məlumat toplamaq, müstəqil məsələ
formalaşdırmaq və onun həlli alqoritmini yaratmaq kimi bacarıqların
formalaşdırılmasından danışa bilərik.
Şəxsiyyətə yönəlmiş təlim
prinsipinə uyğun olaraq təlim prosesi yalnız şagirdin tədqiqatçı mövqeyinə,
onun idraki maraqlarına əsaslanaraq səmərəli keçir. Bu mövqeyi yaratmaq üçün təlim
prosesinin mərkəzində tədqiqat olmalıdır. Hər tədqiqat isə ilk növbədə
problemin qoyulmasından başlanır. Problemli vəziyyət məsələnin həllində ziddiyyətlərin
, müxtəlif nöqteyi-nəzərlərin və variantların mövcudluğunu ehtiva edən vəziyyətdir.
Burada vacib amil odur ki, ənənəvi
təlimdən fərqli olaraq, məqsəd - sadəcə bilik almaq deyil. Müasir təlimin məqsədi
- şagirdin şəxsiyyət kimi inkişafıdır və yeni biliklərin bu yolla alınması həmin
inkişafın bir üsuludur, vasitəsidir.
Məqalədə mimio interaktiv
proqramında hazırlanmış resurslardan istifadə olunub: İlhamə Rəhimova (Tunc
dövrü), Sevinc Əliyeva (...Gülüstan qalası, yoxsa Azərbaycan), Leyla Bayramova
(Mezolit dövrü), Həsən Osmanov (Qərbi Azərbaycan xanlıqları), Gülşən Əlizadə
(Albaniya dövlətinin yaranması), Elçin Atakişiyev (Yunan-İran müharibələri).
Mənbə:http://muallim.edu.az/content/category=arxiv&issue=16&content_id=39
