7-ci əsrin başlanğıcında təqribən
bütün Orta Şərq, o cümlədən Zaqafqaziya bir- biri ilə çəkişən iki qüdrətli rəqib
dövlət-Bizans ilə Sasanilər İranı arasında bölüşdürmüşdü.
Ümumi adı “Arran” (Albaniya,Ağuan)
olub,yarımmüstəqil əmirlik və ya padşahlıq şəklində İrandan asılı olan Azərbaycanın
şimal rayonları daim öz daha güclü qoşunları və xəzərlərin işğalçılıq
hücumlarına məruz qalmışdır;bu işğalçılardan hər biri Arran xalqını kölə halına
salmağa,onun torpaqlarını və təbii sərvətlərini qarət etməyə cəhd edirdi.Bu şəraitdə
Arran çox vaxt gah bir,gah digər güclü qoşunla siyasi və iqtisadi cəhətdən
asılı vəziyyətdə olmuşdur.
Bir əyalət (kustak) kimi
Sasanilər imperiyası tərkibinə daxil olmuş Azərbaycanın cənub rayonları da
Bizans ilə İran arasında tez-tez baş verib bəzən, on illərlə davam edən dağıdıcı
müharibələr nəticəsində çox məhrumiyyətlərə qatlaşmışdır.
6-cı əsrin axırlarında həm
Azərbaycan, həm də Arran Sasanilər imperiyasının tərkibinə daxil olub,İberiya və
Ermənistanla birlikdə imperiyanın dörd vahidindən biri olan şimal canişinliyi
(Qafqaz kustakı) təşkil edirdilər.İranın inzibati bölgüsü haqqındakı məlumata
Əd-Dinəvəridə rast gəlirik: “Kisra Ənuşiravan ölkəni 4 yerə böldü və bunlardan
hər biri bir nəfər rəis tərəfindən idarə olunrdu. Dörd hisədən biri Xorasan,
Sicistan və Kirmandan, o birisi-İsfahan,Qum,Cibəl,Azərbaycan və Ermənistandan,
üçüncüsü-Fars,əl-Əhvaz və əl-Bəhrəyn,dördüncüsü-İraqdan tutmuş Rum ölkəsinin sərhədinədək
uzanan yerlərdən ibarət idi ”.
Lakin Pəhləvi mənbələrindən
istifadə etmiş Təbərinin qədim ərəb müəlliflərin-dən verdiyi məlumatda deyilir
ki,imperiyanın dörd əyalətə (kustaka) bölünməsi hələ Û Xosrovdan əvvəl mövcud
idi; Xosrov taxta çıxandan sonra “İranın dörd ölkəsini idarə edən dörd Sepəhpuda
məktub göndərdi”. Məktublardan biri “Azər-baycan,Ermənistan və qonşu ölkələrin
Sepəhbudu Zədüyyə İbn ən-Nnahiracana göndərilmişdi”.
I Xosrova qədər Sepəhbud
adlanan baş hərbi rəis vəzifəsini bir nəfər daşıyırdı. I Xosrov bu vəzifəni 4 nəfər arasında böldü: “Şərq,yəni
Xorasan və qonşu torpaq-lar Sepəhbudu,Qərb (Məğrib) Sepəhbudu, Cənub (nimruz),yəni
Yəmən Sepəhbu-du,Azərbaycan və qonşu toprpaqlar,yəni Xəzərlər Sepəhbudu”.
Kustaklar daha xırda
vahidlərə bölünürdü və bu vahidlərdən hər biri tarixən əmələ gəlmiş ərazi və
etnik şəraitə uyğun olaraq az-çox müstəqil vilayətdən (şəhər-dən) ibarət
idi.Şimal kustakına 13 belə vilayət (şəhər), o cümmlədən Azərbaycan
(Atrpatakan),Ermənistan (Ərmən), İberiya (Varçan), Arran (Ran) , Balasakan, Si-sakan
və digər vilayətlər (Mukan,Deyləm, Dəmavənd , Ruyan , Amul və s.) daxil idi.
İbn Xordadbeh təsdiq edir
ki, qərbi və şimal vilayətləri Sasanilər imperiyasının dörddə bir hissəsini təşkil
edirdi və azərbazqansepəhbud adlanan ölkə Şimal Se-pəhbudunun hakimiyyəti
altında idi; bu hissəyə Azərbaycan, Ermənistan, Rey, Ar-ran və başqaları daxil
idi. Padşahlara verilən adlardan danışan ibn Xordadbeh bil-dirir ki, hələ I Ərdəşir
Azərbaycan, Ermənistan və digər ölkə padşahlarına şah adı vermişdi, məsələn, Azərbazqan
şah, Şiryan şah, Baraşakan şah (Azərbaycanda), A-lan şah (Mukan), Ərməniən şah,
Filan şah və s. Mitilenli Zaxarinin Suriya Xroni-kasında Zaqafqaziyada yerli
hakimlerin olduğu haqqında məlumat vardır. “Bu şi-mal tərəfdə
(Zaqafqaziyada-Z.B.) beş dindar xalq və onların 24 yepiskopu vardır”. Onların
katalikosu İran Ermənistanının böyük şəhəri olan Dvindədir. Qurzan da Ermənistan
torpağındadır, onların dili yunan dilinə oxşayır, onların İran şahına tabe olan
xristian padşahı vardır. Arranın da öz torpağı,öz daxili,dindar və xaç-pərəst
xalqı vardır,onların da İran şahına tabe olan padşahı vardır”.
Azərbaycan bu Şimal
canişinliyidə mühüm strateji mövqe tutaraq, imperiyaya girən yolları həm
şimalda xəzərlərdən, həm də qərbdə Bizansdan qoruyurdu. Xə-zərlər Azərbaycana və
Arrana başqalarına nisbətən tez-tez basqın edirdilər, buna görə də Sasani
şahları öz sərhədlərini möhkəmləndirməyə son dərəcədə böyük əhə-miyyət verirdilər.
“Ağvan tarixi” ndə Sasani
şahlarından II Şapurun (309-379) hökmranlığı zama-nı xəzərlərin təqribən 350-ci
ildə Arrana basqını haqqında anaxronik məlumat var-dır: “Külli miqdarda xəzər
Çoqa qapısından keçib,bizim ölkəyə girmişdi. Şapur Assuriya, Xorasan və Xarəzmdən
saysız-hesabsız ordu və Atrapatakan əyalətindən çoxlu qoçaq iranlıları (azərbaycanlıları-Z.B.),
albanları və Qafqaz dağlarının vəhşi
xalqlarından 12 tayfa toplayıb bu böyük qüvvə ilə yürüşə
başlayaraq,onların qarşıına çıxdı”
Lakin xəzərlərə qarşı
ciddi tədbir görən ilk İran şahı I Qubad (Kavad-446-531-ci illər) idi; onun sərkərdələrindən
biri Dinavərədək gəlib çıxan xəzrələri təqib edərək, Curzan (Gürcüstan) və
Arranı onlardan geri aldı. “O, Arran ölkəsinə daxil olduvə ər-Ras (Araz-Z.B.)
adı ilə məşhur olan çayla Şirvan arasında olan bütün torpaqları tutdu”
Xəzərlərin Albaniyaya
soxulması haqqında Yəqubidə gözəl məlumat var: “Xə zərlər bütün Arminiya
torpaqlarını tutanlara deyilir ”. Onlara xaqan adlanan padşah başçılıq
edir.Onun Arran, Curzan,Basfurcan və Sisican üzərində Yəzid Balaş adlı canişini
vardır.Bu əyalətlər dördüncü Arminiya adlanır ki,vaxtilə İran şahı Qubad tərəfindən
işğal edilmiş və Bab əl-Lanadək min fərsəx
uzanıb 360 şəhəri olan bu ərazi Ənuşiravəvana keçmişdür”.İran şahı Bab əl-Əvbab,
Babasaran və Balancarı tutdu. O Kaliqala Şəhərini və bir çox başqa şəhərlər
saldı və bunlarda iranlıları yer ləşdirdi.Sonra xəzərlər vaxtilə iranlıların
onlardan aldıqları torpaqları yenidən iranlılardan tutub aldılar və uzun müddət
onlarda qaldı;o vaxta qədər ki,rumlar xəzərləri məğlub edərək,Arminiya üzərində
padşah təyin etdilər.beləliklə aydindir ki Xəzərlər hələ VI əsrdə (531 dən gec
olmayaraq) Zaqafqaziya olkələrinə basqın edib çapırdılar,buna görə də I Qubad və
Ənuşirəvanın dövründə xəzərlərin adının çəkilməsi heç də təsadüfi deyil.
Ənuşirəvanın öz
imperiyasını dörd böyük əyalətə böldüyünü bildirən Təbəri qeyd edir ki, Azərbaycanın
qonşusu “Xəzər ölkəsi olmuş və bu yeri Sul adlanan xalq tutmuşdu”. Təbərinin
dediyinə görə, xəzərlər Azərbaycana soxulan zaman Ənuşirəvan onlara qalib gəldi
və tutduğu 10 min xəzəri ölkədə yerləşdirdi. Ənuşirəvan gələcəkdə şimaldakı cəngavərlər
tərəfindən baş verə biləcək hücumları dəf etmək üçün qalanı Bab əl-Əbvab (Dərbənd)
şəhərini saldı; bu şəhər Çoqa ilə birlikdə əvvəlcə Sasanilər dövründə İranın,
sonralar isə Ərəb xilafətinin şimal sərhədlərində güclü bir istehkam idi.
“Ağvan tarixi” nin müəllifı
yazır ki, Dərbənd istehkamları və qalasını tikmək üçün “İran şahları ölkəmizi
(Arranı -Z.B.) taqətdən saldılar; bu qəribə binanı
tikmək üçün memarları səfərbərliyə alan və çoxlu müxtəlif material axtarıb
tapan İran şahları həmin tikinti vasitəsi ilə Qafqaz dağı ilə Şərq (Xəzər) dənizi
arasındakı keçidləri qapalı saxlayırdılar”.
Ənuşirəvanın müqabil
hərəkətlərindən bəhs edən Təbərinin bu barədə göstərdiyi faktlar yalnız xəzərlər
553-cü ildə Arrana (Albaniyaya) hücum edərək və kəndləri yandırıb dağıdandan və
xalqı əsir edib aparandan sonra baş verdi. Arran katolikosu Abas (551-595) xəzərlərin
tez-tez etdiyi basqınlar nəticəsində daha Çoqa şəhərində qala bilmədi və öz
iqamətgahını Arranın mərkəz şəhəri və paytaxtı olmuş Bərdə şəhərinə köçürdü.
Moisey Kalankatuklu belə yazır: “Albaniya ölkəsi xəzərlər tərəfindən tutulmuş,
kilsələr və müqəddəs kitablar yandırılmışdı. Şahənşah Xosrovun (Ənuşirəvanın
533-cü il -Z.B.) ikinci ilində erməni tarixinin əsası
qoyulduğu zaman [552] Albaniya patriarxlığının taxtı Çoqa şəhərindən Partav
paytaxtına köçürüldü, çünki İsa xaçı düşmənlərinin (yəni xəzərləri -Z.B.) qarətçi basqınlarının ardı-arası kəsilmirdi”.
Bizans ilə Sasani
imperiyası arasında Arranı ələ keçirmək üstündə gedən mübarizədə təkcə siyasi
deyil, iqtisadi məqsəd də güdülürdü. Bu mübarizənin ən qızğın çağında şimaldan
xəzərlər və digər köçəri xalqlar Bizansın köməyinə gəldilər, çünki onlar Arran
və Azərbaycanın zəngin şəhərləri hesabına varlanmağa can atırdılar.
Mənbələrdə yadellilərin
basqınları dövründə Azərbaycan xalqlarının dözdüyü məhrumiyyət və çəkdiyi məşəqqətlər
haqqında da, müxtəlif işğalçıların zülmünə qarşı onların qəhrəmanlıq mübarizəsi
haqqında və bu mübarizənin işğalçılar üçün çox böyük güc sərf etmək və çoxlu hərbi
qüvvə səfərbərliyə almaq bahasına başa gəldiyi haqqında məlumat verilir.
Bizanslı Menandrın “Tarix”indən məlum olur
ki, Bizans sərkərdələri Arran torpağında istədikləri kimi ağalıq edərək,
adamları tutub girov saxlayır, ölkənin xalqlarını öz bildikləri kimi bir yerdən
başqa yerə köçürür, ölkəni var-yoxdan çıxarırdılar. Məsələn, 586-cı ildə Bizans
ilə İran müharibələrinin birində “Roma” (Bizans - Z.B.) sərkərdələri Albaniyaya hücum etdilər,
sabirlər və digər tayfalar içərisindən adamları tutub girov saxladılar, sabirləri
və albanları Kirin (Kür çayının - Z.B.) bu tərəfinə keçməyə və
bundan sonra Roma ölkəsində qalmağa məcbur etdilər”.
İran-Bizans müharibələri seriyasında 628-ci ilədək
uzanan son müharibə 603-cü ildə II Xosrovun yürüşü ilə başlanmışdı. Bizansa
qarşı müharibə iranlılar üçün əlverişli keçirdi və onlar bir neçə il ərzində
çoxlu vilayət tutmağa və imperiyanın paytaxtı Konstantinopolun özünə
yaxınlaşmağa nail olmuşdular.
610-cu il oktyabrın
5-də İrakli Bizans taxtına çıxdı. O, II Xosrov ilə barışığa girməyə cəhd etdi,
lakin Xosrov romalılarla nəinki barışıq bağlamadı, hətta digər vilayətləri də
onların əlindən aldı. “İranlılar o vaxtadək (622-ci ilədək - Z.B.) Pont sahilindən şərqdəki
bütün Roma torpaqlannı tutdular”.
İranlıların müvəffəqiyyətləri
623-cü ilədək davam etdi. Həmin il İrakli iranlılar üçün əlverişli olan bir
barışıq bağlamağa II Xosrovun razılıq vermədiyini gördükdə böyük bir ordu
toplayıb, dolama yol ilə, Kolxida və İberiyadan keçərək İran üzərinə getdi.
Bizans ordusu Dvini
tutdu, Azərbaycana soxuldu və Naxçıvanı işğal etdikdən sonra Arazı keçdi. Sonra
Cənubi Azərbaycanın paytaxtı Qazaka tutuldu və atəşpərəstlərin bu şəhərdəki baş
məbədi bizanslılar tərəfindən dağıdıldı. Gürcü mənbəyi İraklinin bu hərbi səfərini
bir qədər başqa şəkildə təsvir edir: “Stepanozun padşahlığında (600-619)
imperator İrakli Ermənistan, Azərbaycan və Şirvanı istila etdikdən sonra
Gürcüstana girdi, gürcülərə qalib gəldi və onların padşahı Stepanozu öldürdü”.
İrakli çoxlu əsir və
külli miqdarda qiymətli şey ələ keçirdikdən sonra öz qoşunlarını qışlamaq üçün
Arrana apardı. Bizans əsgərləri ölkədə özbaşınalığa başladılar:
“Saysız-hesabsız yunan ordusu gələndən sonra sürətlə axan bir çayın yaxınlığındakı
Kalankatuk kəndi ətrafında ordugah qurdu. Bu ordu keçdiyi gözəl üzümlük və
tarlaları tapdayıb viran etdi. Oradan çıxdıqdan sonra isə Trtu [Tər-tər] çayı kənarında
Divdəkan kəndi yaxınlığında düşərgə saldılar”.
Y.Kulakovski və digər
bizansşünaslar qeyd edirlər ki, imperator İrakli taxta çıxandan sonra öz
hökmranlığının ilk on ilində daim çətinliklərlə qarşılaşır və
imperiyanın xarici-siyasi nüfuzunu yüksəltməyə
cəhd edirdi, çünki İranın etdiyi müvəffəqiyyətli müharibələr və öz sələfi
Fokanın fəaliyyətsizliyi nəticəsində imperiyanın xarici-siyasi nüfuzu çox aşağı
düşmüşdü. Buna görə də İrakli gözünü Şimaldakı xəzərlərə dikdi; o, xəzərlərin
köməyi ilə Sasanilər İranının qüdrətini qırmağa ümid bağlayırdı.
625-626-cı ildə
İrakli öz əyanlarından ağıllı və bacarıqlı bir xadim olan Andreni səfərə
hazırlayıb ona təlimat verdi və [xəzərlərin yanına] göndərərək onlara çoxlu
var-dövlət vəd verib dedi: “Əgər onlar [iranlılardan] qisas almağıma səylə
yardım etsələr, onların ürəyi nə istəsə mən verərəm”. Cebu xaqan elçiyə
cavabında belə dedi: “Onun [İraklinin] düşmənlərindən qisas almağa mən özüm
çıxaram və öz igid ordum ilə özüm onun yanına gələrəm. Mən onun arzusuna uyğun
olaraq, onun istədiyini vuruşmaqla, öz qılıncım və yayımla yerinə yetirərəm”.
Orta əsrlərə aid
gürcü, ərəb, Bizans və erməni mənbələrindən göründüyü kimi, 627-ci ildə, son
İran-Bizans müharibəsinin qızğın çağında İrakli Tiflisə gəlir və yeni müttəfiqlər
mühasirəyə alınmış şəhərin hasarları yanında görüşürlər. E.Gibbon xəzərlərin
İraklini necə qəbul etdiyini gözəl təsvir etmişdir.
O zaman, 628-ci ildə
edam edilən II Xosrovun yerinə onun oğlu Şiruyə (II Qubad) İran taxtına çıxmış
və Arran katolikosu Viro 25 il İranda həbsdə qalandan sonra Arrana qayıtmışdı.
Qafqaz Albaniyasının (müqəddəs Şupxaqişodan)
on dördüncü katolikosu Viro bu ölkənin tarixində xüsusi bir mövqe tutur. Onun fəaliyyəti
indiyədək tədqiqatçıların nəzərini cəlb etməmişdir və bu cəhət xüsusilə onun həyatının
son beş ilinə (626-630) aiddir.
Mənbələrdə göstərilir
ki, Sasani padşahı II Xosrovun 628-ci ildə ölümündən sonra onun xələfi Şiruyə
“atasının saray həbsxanasında yatan kişilərin hamısını evə buraxdı”. Əsarətdə
olan bu adamlar arasında Albaniya katolikosu Viro da var idi, “o, hikmətdə
güclü olan dahi və müdrik bir adam idi; böyük və şahanə işlərdə, müdrik məsləhətlər
verməkdə onun dili cəld yazan bir qələm kimi idi. Onun çox mülayim danışığı sadə
adamların və xalqın xoşuna gəlirdi. O, filosof kimi danışar və çoxlu hikmətli
sözlər deyərdi: mirvari saf qızıl sapına düzüldüyü kimi, onun ağzından
bir-birinin ardınca hikmətli sözlər tökülürdü. O, fars dilinə tərcümə işində
xüsusilə mahir idi, çünki Xosrovun sarayında 25 il həbsdə olarkən bu dili mükəmməl
öyrənmişdi”.
Gördüyümüz kimi,
salnaməçi təmtəraqlı ifadələr işlətməkdə xəsislik etməmişdir; salnaməçinin Viro
haqqında yazdığının çoxu Albaniya kilsəsi başçısının şənini yüksəltmək üçün
olsa da, biz Vironun həqiqətən ağıllı bir dövlət xadimi olduğunu qeyd etməyə
bilmərik: onun kilsə və dövlət başçısı vəzifəsindəki bütün fəaliyyəti bunu göstərir.
Arran xalqının təşəkkül tarixində və birləşdirilməsi prosesində Vironun rolu o
qədər böyükdür ki, orta əsrlərdə Azərbaycanın çox görkəmli şəxsiyyətlərindən
biri olan Viro haqqında tarixi mənbələrdəki materiallar imkan verdikcə daha ətraflı
danışmaq lazımdır.
602-ci ildə Foka
Bizans imperatoru Mavrikini (582-602) öldürdükdən sonra imperiyanın taxtını ələ
keçirdi. Bundan istifadə edən II Xosrov, Mavrikinin intiqamını almaq bəhanəsi
ilə Bizansa müharibə elan etdi və bu müharibə II Xosrov devrilib öldürülənədək
uzandı. İlk dövrdə Sasanilər müvəffəqiyyət qazanıb Bizansın təqribən bütün Kiçik Asiya
torpaqlarını, habelə Misiri tutmuşdular. Sasani qoşunları hətta imperiyanın
paytaxtı Konstantinopola yaxınlaşmışdılar.
Lakin Foka öldürüləndən sonra imperiya taxtına çıxan I İrakli (610-641)
Xəzər xaqanı ilə ittifaq bağladı və görəcəyimiz kimi, müharibə 629-cu ildə
İranın tam məğlubiyyəti ilə qurtardı.
Albaniya xalqı İranla
Bizans arasında gedən müharibədən istifadə edib 603-604-cü ildə Sasani
hökmranlığına qarşı üsyan qaldırdı. Lakin II Xosrov üsyan etmiş Albaniya
xalqına çox tez divan tutmağa müvəffəq oldu. Üsyan rəhbəri katolikos Viro “İran
şahına qarşı qəzəblənən Ağvan əyanlarının qiyamında ittiham edilmişdi;
[onlardan] çoxu məhv oldu; bəziləri qılıncdan, digərləri şikəstlikdən məhv
oldu, bəziləri də uzaq ölkələrə sürgün edildi”.
Viro II Xosrovun cəza
dəstələrindən gizlənməyə müvəffəq oldu. O, imperiyanın paytaxtı Ktesifona (Mədainə)
qaçdı və orada II Xosrovun arvadı xristian məlikə Şirinin himayəsinə sığındı,
onun himayəsi nəticəsində Viro, ələ keçmiş knyazların əksəriyyətinin başına gələnlərdən
canını qurtara bildi. Məlikə Şirin “çox səy göstərəndən sonra şah, Vironun həyatını
ona bağışladı”, lakin II Xosrov belə bir şərt qoydu ki, Viro ömrünün axırınadək
“öz ölkəsinə qayıtmasın və sarayda nəzarət altında qalsın. O, (Xosrov) Vironun
patriarx gəlirini əlindən almadı və onu katolikos ləqəbindən məhrum etmədi”.
Təəssüf ki, “Ağvan
tarixi” əsərindən başqa heç bir mənbə Sasanilərin zülmünə qarşı Albaniya üsyanı
haqqında məlumat vermir. Lakin həmin illərdəki hadisələri “Məktublar kitabı”
bir qədər işıqlandırır. 606-607-ci ildə Gürcüstan katolikosu Kürion Dvində olan
Virk (İveriya) mərzbanı Smbat Baqratuniyə bu məzmunda bir məktub yazmışdı:
“Tsurtav yepiskopu Moisey öz pis əməllərinə görə gecə gizlicə qiyamçılara
[Albaniya qiyamçılarına] tərəf qaçaraq Vaqramın [Vironun] yanına gəldi və
etdiyi pis hərəkətilə arilər ölkəsinə (yəni İrana - Z.B.) böyük ziyan verdi. Lakin yepiskop
Moisey, özünü doğruluğa çıxararaq həmin Smbata yazır: “Mən Vaqramın yanında
olmamışam. Lakin sən cənaba bildirirəm ki, Vaqram mənə bele yazmışdır: “Sənin
kilsədən uzaqlaşmağın böyük bir işdir, indi ki, sən çıxıb getmişdin, gərək
yolunu bizə tərəf salaydm. Burada [Albaniyada] kilsənin mülkü vardır; bu mülk səni
də təmin edə bilər”. Mən bu məktubu katolikos Abraama göstərdim, sən hakimə də
göstərirəm, mən elə buradaca cavab verdim: “Mən [Vaqram-Viroya] dedim nə üçün
oradan getdim - Sizin yanınıza gəlmək üçün - axı sizinlə [albanlarla] onların [gürcülərin]
dini etiqadı birdir”.
Zənnimizcə, bu iki
yazı parçası Vironun (Vaqramın) Albaniyadakı üsyan rəhbəri olduğundan şübhə etməməyə
əsas verir.
Ktesifonda I Xosrovun
yanında əsir kimi qalan Viro, Şirinin himayəsindən istifadə edərək, öz yanına gələn
adamları qəbul edir, vətəni haqqında məlumat alır, müxtəlif dini mübahisələrdə
iştirak edirdi.
612-613-cü ildə İran
yığıncağı adlanan dini yığıncaq oldu, bir-birinə düşmən olan iki təriqətin
keşişləri xalkedon və antixalkedon dini yığıncaqların mahiyyətini II Xosrovun təklifi
ilə bu yığıncaqda aşkara çıxarmalı və bir “nəticəyə gəlməli idilər”. Bu
yığıncaqdakı xalkedonçular arasında Albaniya katolikosu Viro da var idi. Asogik
qeyd edir ki, yığıncaqda “xalkedon dini yığıncağının təliminə etiqad edən və
Paytakaranda İran padşahının sarayında məhbus olan Albaniya katolikosu [Viro]
da var idi”.
Viro həbsdə ikən
Mehranilər xanədanından olan Albaniya knyazlarına “Girdiman hakimi və Albaniya
ölkəsinin knyazı” ləqəbini bəxş etdiyi haqqında II Xosrovun bir sərəncam verməsinə
nail oldu. Bu hüquq əldə edildi və Albaniyanın ilk knyazı seçilən Varaz-Qriqor
627-ci ildə Ktesifonda (Mədaində) “Albaniya katolikosu Viro tərəfindən edilən
xaçaçuran (xristianlığı qəbuletmə) mərasi-mindən keçdi”.
Bəzi alimlərin Viroya verdiyi
xarakteristikanın dəqiq olmadığını burada qeyd etmək lazımdır. M.İ.Artamonov
belə güman edir ki, onun monofizit hesab etdiyi Viro, knyaz Varaz-Qriqoru
xaçaçuran etdiyi halda xalkedonçu Bizans imperatoru I İraklinin Varaz-Qriqoru
ikinci dəfə xaçaçuran etməsi Vironun xoşuna gəlməyə bilərdi. Gördüyümüz kimi,
Viro da xalkedonçu idi; odur ki, Varaz-Qriqorun İrakli tərəfindən ikinci dəfə
xaçaçuran olunması Albaniya kilsəsini Gürcüstanın da mənsub olduğu xalkedon
kilsə yığıncağına daha möhkəm bağladı. Albaniya tarixində baş verən sonrakı
hadisələr təsdiq edir ki,
Albaniya kilsəsi məhz katolikos Vironun hökmranlığı dövründən etibarən xalkedon
kilsə yığıncağı mövqeyində idi. Viro 25 illik həbsdən azad olunduqdan sonra vətənə
getdi. “Viro vətəninə gəldikdən sonra öz yerarxiya kilsələrinin qarşısında səcdə
edib qapı və döşəmələrini qucaqlayır, sel kimi göz yaşı axıdıb dizi üstə yerdə
sürünürdü”. Lakin katolikosa “bir az istirahət etmək və həsrətini çəkdiyi”
doğma yurdunu “doyunca görmək” müyəssər olmadı, çünki “onu dəhşətli kədər, zəhmət
və məşəqqətlər gözləyirdi və çox keçmədən baş verən dağıntının şahidi olmalı
idi”.
Məlum olduğu kimi,
627-ci ildə, Vironun azad olmasına bir il qalmış, Bizans ilə xəzərlər arasında
İrana qarşı bağlanan hərbi ittifaqa görə Xəzər orduları Zaqafqaziya ərazisinə
ilk böyük basqına başladılar. Bizans tarixçisinin bildirdiyinə görə, “İmperator
İraklinin Sasanilərlə müharibəsi zamanı İrakli xəzərlər adlanan Şərq türkləri
ilə ittifaq bağladı. Onlar xaqandan sonra ən böyük şəxs sayılan [Cebu Xaqanın]
rəhbərliyi ilə Atrpatakan əyalətinə soxuldular. Xəzərlərin bu hücumu “Ağvan
tarixi”ndə əks olunmuşdur; burada deyilir: “xəzərlərin saysız-hesabsız quldur dəstələri
İraklinin buyruğu ilə ölkəmizə [Albaniyaya] basqınlar edirdi”.
Ölkəyə soxulan xəzərlər
birinci zərbəni Dərbəndə endirdilər. Onlar şəhəri uzun müddət mühasirəyə
alandan sonra Dərbəndin “gözəl hasarlarını” dağıtdılar; halbuki İran şahları bu
hasarları çəkmək üçün memarları səfərbərliyə alıb bir çox müxtəlif materiallar
axtarmaqla ölkəmizi [Albaniyanı] taqətdən salmışdılar”. Xəzərlər şəhəri alarkən əhaliyə qarşı o qədər
rəhmsizlik göstərdilər ki, Albaniya əhalisi arasında çaxnaşma başlandı. Çoxlu
adam öz evi və əmlakını buraxıb ölkənin paytaxtı Partava üz qoydu, lakin xalq
“yırtıcı canavarlardan” o qədər qorxmuşdu ki, “keçilməz Arsax dağlarında özünə
sığınaq axtarmağa başladı”. Xəzərlər isə Partavı alıb “baş verən əhvalatdan xəbərdar
olan kimi, qaçanları təqib edərək onların bir hissəsinə çatdılar”. Xəzərlər
Albaniya ərazisini işğal etdikdən sonra Tiflisə tərəf getdilər və burada
imperator İraklinin orduları ilə görüşdülər.
Qış başlananda xəzərlər
“padşah [İrakli] ilə birlikdə qatlaşmalı olduqları zəhmətə tab gətirməyərək
yavaş-yavaş sovuşub getməyə başladılar və nəhayət, onu tərk edib qayıtdılar”.
Lakin qırx minlik Xəzər ordusu Tiflisdən çəkiləndən sonra Qafqaz dağ ətəklərində
Qəbələ rayonunda qışlayaraq, Albaniyada qalmaqda davam edirdi. Aradan bir neçə
ay keçmədi ki, “ikinci dəfə şimal küləyi əsməyə başladı... və şimal yırtıcısı
(xəzərlər - Z.B.) özünün qaniçən bala qartalı Şat ilə
yürüşə çıxdı”.
Xəzər xaqanı Albaniya
üzərinə ikinci dəfə ordu göndərəndə öz oğlu Şata belə tapşırıq verdi: “Əgər
onların ölkəsinin [Albaniyanın] hakim və əyanları mənim oğlumu qarşılayıb öz
ölkələrini onun tabeliyinə verərlərsə, şəhərləri, qalaları və ticarəti mənim
qoşunlarıma təslim edərlərsə, siz də imkan verin onlar yaşayıb mənə qulluq
etsinlər. Yox əgər onlar belə etməsələr, onda qoy sizin gözləriniz 15 yaşından
yuxarı kişi nəslinə rəhm etməsin və onları (15 yaşınadək oğlanları - Z.B.) qadınlarla bərabər mənə və özünüzə qul
və kəniz kimi saxlayın”.
Albaniyaya soxulan
Şat İran şahının canişini Albaniya mərzbanı Sema Vştnasın və katolikos Vironun
yanına elçilər göndərib tələb etdi ki, ölkəni onun tabeliyinə versinlər. Mərzban
Şatın ultimatumunu rədd etdi, “bütün malını və ölkədən oğurladığı bir çox şeyləri
özü ilə götürüb canını qurtarmaq üçün İran ölkəsinə qaçdı”.
Mərzban qaçdıqdan
sonra, Azərbaycanın yeganə başçısı olaraq qalan katolikos Viro, “ölkəni dağıntı
və fəlakətdən xilas etmək üçün” xəzərlərlə danışığa girdi və bu məqsədlə 629-cu
ilin mart-aprelində Şatın qərargahına getdi.
Viro İran şahına məktub
göndərərək xəzərlərə qarşı kömək istədi və Ktesifondan cavab və kömək gələnədək
Şat ilə danışıqları süründürməyə başladı. Lakin katolikos İrandan əbəs yerə
cavab gözləyirdi - şah sarayı taxt üstündə edilən daxili mübarizə ilə məşğul
idi; odur ki, Vironun çağırışlarına diqqət verən olmadı.
Xəzərlər Vironun
taktikasını tez başa düşdülər, buna görə də danışıqları kəsib “Albaniyadakı
müxtəlif vilayət və kəndləri, su axarı və çayları, bulaq və meşələri, dağ və dərələri
qabaqcadan püşk ilə öz aralarında bölüşdülər və hamılıqla müəyyən bir vaxtda,
dağıdıcı basqınlarına başladılar. Ölkəmiz başdan-başa lərzə içində titrə-yirdi”.
Bu dəfə Arsax vilayətinin keçilməz dağları da Albaniya əhalisini xilas edə bilmədi;
halbuki adamlar həmişə yadellilərin hücumu zamanı bu dağlarda gizlənirdilər.
Basqınların qızğın
çağında xəzərlər ikinci dəfə Vironun yanına elçilər göndərdilər. Elçilərin
başçısı katolikosa belə dedi: “Mən əmr etdiyim kimi hərəkət et (yəni ölkəni təslim
et - Z.B.), onda sən, sənin evin və sənin
torpağında qalanların hamısı nicat tapar. Əgər sən boyun qaçırsan, mənim əmrimlə
səni tutub zorla mənim yanıma gətirəcəklər”. Onda katolikos Viro “padşah xanədanından
olan bütün baş şahzadələri və bu [Alban] padşahlığın əyanlarını, əyalətlərin
hakimləri və kətxudaları, habelə keşişləri, dyakonları və başqa ruhaniləri” öz
yanına çağırıb, ölkənin gələcək taleyi haqqında onlarla məsləhətləşdi. Viro
tezliklə qərar qəbul olunmasını tələb etdi, “çünki gələn elçi Vironu buna məcbur
edirdi”. Yığıncağa gələnlər bütünlüklə katolikosun etibar və müdrikliyinə əmin
olduqlarını bildirib, ondan xahiş etdilər ki, yubanmadan qərar qəbul etsin. Onda
Viro toplananların hər birinə təklif etdi ki, öz maddi vəziyyətinə uyğun olaraq
onun yanına “qızıl, gümüş və paltar” gətirsinlər, həm də xəbərdarlıq etdi ki, hər
kəs xəsislik edib öz sərvətini gizlətməsin, çünki Albaniyanın müqəddəratı məsələsi
həll olunur.
Viro Xəzər ordusunun
bütün rütbə sahibləri və əyanları üçün çoxlu hədiyyələri arabalara yükləyib,
Albaniyanın bütün adlı-sanlı adamlarını məcbur etdi ki, onunla birlikdə düşmən
düşərgəsinə getsinlər; habelə bildirdi ki, belə hərəkət etməkdən “məqsəd sizinlə
birlikdə bir təbəə sifətilə onun [xaqanın] yanına gedişimiz ona inandırıcı
görünsün”.
Viro alban əyanları
ilə birlikdə Şatın Partava yaxınlığında ordugahına sağ-salamat çatdı. Burada Xəzər
mənsəb sahibləri “hədiyyələri əllərinə alıb, təkcə katolikosu şahzadənin
oturduğu içəri çadıra apardılar”. Şahzadə hədiyyələri alıb, Viroya dedi ki, əmr
edəcək onun qoşunları öz düşərgələrinə qayıtsın və basqını dayandırsınlar.
Lakin katolikosdan tələb etdi ki, ölkənin bütün qaçqın əhalisi öz yerlərinə
qayıdıb öz işləri ilə məşğul olsun və vəd etdi ki, bu gündən “xəzər xaqanının əbədi
mülkü” sayılan ölkənin bundan sonra dağıdılmasını dayandıracaqdır.
Viro ölkəni
dağılmaqdan xilas etmək xatirinə Şatın bütün tələblərini qəbul etməyə məcbur
oldu və Albaniya əyanları adından ona belə dedi: “Biz - mən və ölkənin bütün əhalisi
- sənin atanın və sənin bəndələrinik. Bizə öz nökərlərin kimi rəhm et və öz
qılıncını bizim üstümüzdən qaldır ki, biz Sasanilərə qulluq etdiyimiz kimi sənin
atana və sənə qulluq edək”.
Şatın bu münasibətlə
düzəltdiyi böyük qonaqlıqda katolikos Viro ondan xahiş etdi, Albaniyanın bütün
yaşayış məntəqələrinə xəzər canişinləri göndərsin ki, xəzərlərin bundan sonrakı
basqınlarına mane olsunlar; bir də indi ki, Albaniya xəzərlərin tabeliyinə
keçmişdir, Şatdan belə bir sərəncam verməsini tələb etdi: “Sənin qoşunların tərəfindən
əsir alınıb çadırlarında saxlanan kişi və qadınlar, oğlan və qızlar buraxılsın
ki, atalar öz oğullarından, analar da öz qızlarından ayrı düşməsinlər”.
Vironun bu xahişi
yerinə yetirildi və albanlardan alınan bütün əsirlər buraxıldı. Bundan əlavə
Viro, Cebu xaqanın oğlu Şat Xəzərin yanında Ermənistan və Gürcüstandan olan əsirləri
də buraxdırdı.
Beləliklə, Albaniya,
“İran şahı Ərdəşir Qubad oğlunun ikinci ilində, o öz iradəsi ilə şahlıq edərkən”,
yəni 629-cu ilin sentyabrı ilə 630-cu ilin apreli arasındakı dövrdə, xəzərlər tərəfindən
istila edildi.
Xəzərlərin Albaniya
üzərinə etdikləri dağıdıcı basqınları və əhalini kütləvi surətdə sürüb
aparmaları nəticəsində, ölkədə heç kəs torpağı becərmirdi, buna görə də 630-cu
ilin yazında “üç sərkərdə - Aclıq, Qılınc və onların köməkçisi Ölüm Albaniyanı”
tutdular. Ölkəni epidemiya bürüdü. Əzab çəkən xalqa kömək etmək üçün katolikos
Viro yenidən öz səy və bacarığını işlətməli oldu. O, “xəstəliyə tutulanların
acınacaqlı halına günlərlə göz yaşı axıdırdı” və görünür, özü də xəstəliyə
tutuldu. Katolikos Vira 630-cu ildə epidemiya zamanı öldü.
Orta əsr
Albaniyasının görkəmli xadimlərindən biri olan və Mxitar Qoş demişkən
“xeyirxahlığı ilə parlayan pak insan” katolikos Vironun həyatı bu cür sona
çatdı.
Ölkəyə üz vermiş dəhşətli
fəlakətə baxmayaraq, xəzərlər Albaniyadan bac almaqda davam edirdilər. Xəzər
xaqanı – “şimal əmiri” qızıl, gümüş, dəmir filizi və mis çıxarmaqda biliyi olan
müxtəlif peşə sahiblərini tapmaq üçün öz nəzarətçilərini göndərdi, İran
şahlarının kadastrına uyğun olaraq tacirlərdən, böyük Kür və Araz çayları
balıqçılarından alınan vergi və dirhəm (didrak, mayk) məbləğini müəyyən etdi.
629-630-cu ildə
xaqan, yoxlama vaxtı ölkədəki ərzaq ehtiyatından heç bir şeyin ondan gizlədilmədiyini
yəqin edəndən sonra, Ermənistana və onunla qonşu ölkələr üzərinə yeriməyə
hazırlaşdı və hücuma keçdi. Əvvəlcə Çorpan Tarxanın başçılığı ilə üç min nəfərlik
dəstə göndərdi ki, özü üçün təhlükəsiz bir yol hazırlasın, sonra özü də qoşunla
yürüşə başladı. Xəzərlər Göyçə gölü yaxınlığında “10 min nəfərlik İran qoşununu
məğlub etdilər, meyitlərin üzərindəki şeyləri qarət edib, atların bəzək şeylərini
topladılar, onların nizələrini və yunanlılar tərəfindən məharətlə qayırılıb
qızıla tutulmuş qılınc, qalxan və paltarlarını yığdılar,
bunların hamısnı öz aralarında bölüşdürdülər”.
M.İ.Artamonov belə
hesab edir ki, xəzərlərin Albaniyadakı üçillik hökmranlığı bununla başa çatır və
A.Y.Krımski iddia etdiyi kimi, xəzərlərin bu ölkədə “yüzillik hökmranlığı barəsində
heç söz ola bilməz”. O öz iddiasını əsaslandırmaq üçün M.Kalankatukluya istinad
edir ki, o da belə yazır: xəzərlər 10 minlik İran ordu-sunu darmadağın etdikdən
sonra, yenidən “keçidlərlə üç dövlətə - Ermənistan, Gürcüstan və Albaniyaya tərəf
üz qoydular”, lakin “məğlub edildilər”.
M.İ.Artamonov xəzərlər
tarixinə dair son tədqiqatında xəzərlərin Albaniyada qalmaları müddətinin nə qədər
uzun olduğu barədə əvvəlki nöqteyi-nəzərini dəyişdirib belə deyir:
“Zaqafqaziyada türkütlər (xəzərlər - Z.B.) haqqında “Alban
tarixi”nin ətraflı məlumatı bununla (xəzərlərin məğlubiyyətindən sonra - Z.B.) bitir, bundan sonra nə varsa, hamısı
him və eyhamlardan toxunmuşdur”.
M.İArtamonov
L.N.Qumilyevin fərziyyələrinə əsaslanaraq bu faktı əsassız hesab edir ki,
“M.Kalankatuklu L.N.Qumilyevin “türkütlər” adlandırdığını “xəzərlər adlandırır
və xəzərlərin qısa müddət üçün Albaniyada olmamasını 630-cu ildə Qərbi türkütlər
xaqanlığındakı hadisələrlə əlaqələndirir”.
Lakin M.İ.Artamonovun
bu fıkri ilə razılaşmaq olmaz ki, xəzərlər məğlubiyyətə uğradıqdan sonra
Albaniyanı həmişəlik tərk etdilər.
Qeyd etdiyimiz kimi,
hələ Xosrov Ənuşirəvan dövründə Albaniyaya 10 min xəzər köçürülmüşdü, xəzərlərin
əlində olan Qəbələ” şəhərində onların inzibati mərkəzi yerləşirdi1;
çox ehtimal ki, xəzərlər cənuba doğru növbəti hücumları zamanı məğlubiyyətə
uğradıqda, M.İ.Artamonovun dediyi kimi, Albaniyanı tərk etmədilər, sadəcə
Albaniya ərazisində əvvəlki hərəkət yerinə, Qəbələ rayonuna qayıtdılar. Burada
onlar öz soyğunçu yürüşləri üçün əlverişli hadisələrin baş verməsini gözləməyə
başlayaraq, qərbdə çox ehtimal ki, Gürcüstan sərhədlərinədək, cənubda isə Kür
çayınadək uzanan, şübhəsiz, böyük bir ərazini nəzarət altında saxladılar. Onlar
şərqdə öz mərkəzi hakimiyyətlərilə daimi əlaqə saxlayaraq təkcə Dərbənd
keçidini deyil, Dərbənddən qərbdəki bütün dağ keçidlə-rini (Ağbulaq, Salavat
keçidləri, Bazardüzü dağındakı iki keçidi) də diqqətlə nəzarət altında
saxlayırdılar, çünki bu keçidlərdən ən qısa müddətdə Albaniya ərazisinə qoşun
yeritmək olardı.
Xəzərlərin Arran əhalisinə
münasibəti haqqında “Azərbaycan tarixi”ndən verilən izahat heyrətə səbəb olur,
çünki burada deyilir ki, İranla Bizans arasındakı müharibələr zamanı xəzərlər
“albanlarla dostlaşıb onlarla birlikdə Bizans qoşununu düşməncəsinə
qarşıladılar”. Gətirilən material bunun əksini göstərir.
Beləliklə, deyilənlərə
yekun vuraraq, belə nəticəyə gəlmək olar ki, ərəblərin hücumu zamanı Azərbaycanın
bütün cənub hissəsi Sasanilər imperiyasının tərkibində qalmaqda davam edirdi.
Azərbaycanın şimalı (Arran, Albaniya) isə Qafqaz dağ ətəklərində yerləşən xəzərlərin
tez-tez hücumlarına məruz qalırdı. Eyni zamanda ölkədə Sasanilər canişini mərzban
qalırdı ki, bu da Albaniyanın İrandan vassal kimi asılı olduğunu göstərir. Eyni
zamanda Arran xəzərlərə böyük məbləğdə bac verməli olurdu, xəzərlərlə bir çox
il ərzində edilən mübarizə isə ərəblərin ölkəni istila etmələrində öz rolunu
oynadı.
İstər yazılı mənbələr,
istərsə xüsusilə arxeoloji qazıntı materialı VI əsrin axırı və VII əsrin əvvəllərində
ölkənin mədəni siması haqqında bizə məlumat verir. Mənbələr göstərir ki, V əsrin
əvvəllərində Azərbaycanın şimal hissəsinin (Arran) öz əlifbası olmuşdur və
bu əlifbanın gürcü və erməni əlifbaları ilə ümumi oxşar cəhətləri var imiş. Hələ
V əsrdə Arranda zəngin ədəbiyyat var idi, lakin sonralar bu ədəbiyyat yox
olmuşdur.
Arran (Alban) əlifbası
hərflərinin sayı haqqında müxtəlif fıkirlər vardır. Məsələn, N.Karamyans belə
hesab edir ki, hərflərin sayı 21 idi, Ellis Minns belə güman edir ki, hərflərin
sayı 32 imiş. Lakin A.Q.Şanidze və digər tədqiqatçılar belə hesab edirlər ki, hərflərin
sayı 52 olmuşdur. Bu o demək deyildir ki, Arranda yalnız bir əlifba, bir yazı
olmuşdur. Ola bilər tapılmış əlifba, ölkədə işlədilmiş bir neçə əlifbadan biri
imiş; A.Q.Şanidze deyir ki, “çox ehtimal, Arranda təkcə bir xalqın deyil, bir
neçə xalqın öz milli yazısı olmuşdur”.
Mingəçevirdəki
arxeoloji qazıntılar zamanı tikinti hissələri və saxsı qablar üzərində alban
oyma yazılarının bir neçə parçası tapılmışdır. Bunlardan biri Mingəçevirin qədim
ibadətgahı üzərində oyulub yazılmışdır. Bu ibadətgahın yerləşdiyi ərazidə
tapılan saxsı qablar üzərində də belə yazılar vardır. Bundan başqa, üzərində
alban yazısının 21 hərfi olan kirəmit parçaları, qırmızı gildən qayırılmış
qabın bir tikəsi üzərində, ehtimal, alban yazısı, ölçüsü 67x62 və üzərində 62 hərf
olan böyük daş və 49 hərfi olan gil şamdan tapılmışdır.
Bu cür gil
parçalarının tapıldığı yer bir tək Mingəçevir deyildir. İ.M.Cəfərzadənin qədim Gəncədə
qazıntı zamanı tapdığı saxsı qırığının üst tərəfində qabarıq şəkildə
ştamplanmış yazı vardır ki (hələ oxunmamışdır), bunun hərfləri “erməni, gürcü,
bəlkə də alban əlifbasının hərflərini xatırladır”.
A.Q.Şanidzenin göstərdiyi
kimi, alban yazısı məsələsini aydınlaşdırmaq üçün, Azərbaycan ərazisində bir
çox məbəd binası xərabələrini yoxlamaq lazımdır. Lakin alban əlifbasının
varlığı şübhə doğurmur.
V əsrdə Arranda məktəblər
var idi və burada uşaqlar oxuyurdular. Məsələn, “Ağvan tarixi”ndə belə bir məlumat
vardır: “[padşah] Vaçaqan əmr etdi ki, cadugərlərin, sehrbazların, bütpərəst
kahinlərin, ağlayanların uşaqlarını yığıb məktəbə göndərsinlər və orada onlara
dini ayinləri öyrətsinlər. O, oğlanlara əmr etdi ki, hamı birlikdə onun Rustak
kəndinə toplansınlar. Onlar üçün təqaüd ayırıb məktəb müdiri təyin etdi və
xristianlığı öyrənməyi onlara əmr etdi. O, kəndlərə gələndə, tez-tez məktəblərə
gedər, sehrbaz və bütpərəst kahinlərin uşaqlarını öz ətrafına toplayar, onu əhatə
edən camaatın içərisində bəziləri əllərində kitab, başqaları isə yazı lövhəsi
tutub dayananlara əmr edərdi ki, ucadan bir-birinə oxusunlar və belə hallarda o
qədər sevinərdi ki, böyük bir xəzinə tapsa, o qədər sevinə bilməzdi”. Bu məktəblərdə
rahiblər “maaşla” dərs verirdilər, yəni ruhanilər maarifçi rolu oynayırdılar.
E.Ağayanın alban təqviminə
aid tədqiqatı göstərir ki, albanların öz tarix hesabı var idi.
Mingəçevirdəki
qazıntı zamanı tapılan alban əlifbası parçaları təsdiq edir ki, V-VII əsrlərdə
Arrarıın öz yerli yazısı var idi və bu yazı ölkədə ərəb hökmranlığı hələ
qurulmazdan əvvəl mövcud olmuşdur. Belə güman etmək olar ki, Arranda yazılı mənbələr
və ədəbiyyat xəlifə Əbd ül-Malikin (685-705) hökmranlığı dövründən başlayaraq məhv
edilmiş və ya sıxışdırılıb aradan çıxarılmışdır. Divanxanalar ərəb dilinə
keçdi, alban yazısı, habelə fars və Xarəzm yazıları, əhali içərisində savadlı təbəqələrin
azlığı və qriqoryan kilsəsinin təzyiqi üzündən sıxışdırılıb unuduldu və təbii
olaraq məhv oldu. Erməni dili alban dilini əvəz etdi.
VII əsrdə “Ağvan tarixi”nin
tərtib edilməsi başlandı; burada xalq yaradıcılığı nümunəsinə də təsadüf edilir
ki, bu da “Böyük knyaz Cavanşirin ölümü” münasibəti ilə şair Davtakın şeirlə
yazdığı ağı və “yaşadığımız günlərədək mühafizə olunub qalan yeganə qədim
poemadır”.
Yuxarıda qeyd
edildiyi kimi, Sasanilər imperiyasının bir hissəsi (əyaləti) olan Cənubi Azərbaycan
ərəblər tərəfindən işğal edildikdən sonra, Xilafətin digər əyalətlərində olduğu
kimi, xəlifələrin canişinləri vasitəsi ilə idarə olunurdu; Arranda isə ərəblərin
hücumu ərəfəsində Mehranilər nəslinə mənsub hökmdarlar var idi və bunlar yalnız
quru adları olsa da, uzun müddət ərzində, VIII əsrin əvvə-linədək bütün ölkəni
və ya onun bir hissəsini idarə edirdilər.
Mehranilər nəslinin
yüksəlməsi VI əsrin axırına və VII əsrin əvvəllərinə təsadüf edir. Orta əsrlərdəki
müəlliflərin dediyinə görə, Mehranilər sülaləsinin banisi olan Mehran Sasani
şahı II Xosrovun qohumu idi. Öz atası IV Hürmüzün (579-590) qatillərinə divan
tutan Xosrovun intiqamından canını qurtarmağa çalışıb “Xosrovla
qohum olan Mehran
qaçıb Albaniyaya getmiş və özü ilə 30000-ə yaxın ailə aparmışdı. O, Uti vilayətinə
gəlib böyük Partav şəhərinin yaxınlığında dayanmışdı və istəyirdi xəzərlərin
torpağına gedib bu düşmənlərə [İranın düşmənlərinə] qoşulsun”.
Xosrov isə yəqin başa
düşmüşdü ki, Mehran xəzərlərlə birləşsə, böyük bir təhlükə olacaqdır, buna görə
də M.Kalankatuklunun dediyinə əsasən, Xosrov İranın adlı-sanlı əyanlarının təzyiqi
ilə Mehrana aşağıdakı məzmunda bir məktub göndərir: “Qardaşım, mənim sadiq qardaşım
(həzərat)! Düşmən olub məndən uzaqlaşma. Əgər mənimlə bir yerdə yaşamağa xoşun
gəlmirsə, bu məktub sənə çatanda nə qədər yol getmişsənsə, ölkədə [Albaniyada]
yaşamaq üçün özün bir o qədər torpaq götür”.
M.Kalankatuklunun
dediyinə görə, Xosrovun qasidi elə bir yerdə Mehrana çatmışdı ki, orada o,
Mehravan şəhəri salmışdı. Sonra Mehran Girdiman vilayətindən şimala getdi, onun
12 hakimini (yerli knyazları - Z.B.) hiylə ilə öz yanına
çağırdı və qılıncdan keçirib ölkəyə sahib oldu”.
Mehranın nəvəsi igid Vardan
Arranın Eranşahik sülaləsindən olan keçmiş hakimlərinin son 60 nümayəndəsinə
yemək vaxtı “zəhərli çörək” verib onları məhv etdi və bundan sonra bütün Arran
qəti olaraq yeni sülalənin əlinə keçdi. O, köhnə sülalədən yalnız öz
qızlarından birinin əri Zərmehr Eranşahiki öldürməyib salamat buraxdı.
İgid Vardanın nəvəsi
Varaz-Qriqorun (628-636) hökmranlığında Mehranilər xristianlığı qəbul etmiş və
hətta iki dəfə xaçaçuran edilmişlər; birinci dəfə imperator İrakli, ikinci dəfə
isə katolikos Viro tərəfindən xaç suyuna salınmışlar.
Mehranilər sülaləsinin
ən görkəmli nümayəndəsi Varaz-Qriqorun ikinci oğlu knyaz Cavanşir idi
(637/8-680); onun hökmranlığı dövründə ərəblər Arranı istila etməyə başladılar.
Ümumilikdə,ərəblərin
hucumu ərəfəsində Cənubi Azərbaycan Sasani imperiya-sınin tərkibinə daxil
olduğundan ,onun bütün iqtisadi və siyasi həyatı mərkəzi şah hakimiyyətinə tabe
edilmişdi.Şimali Azərbaycana gəldikdə,İran şahının buradakı mərzbanı şah
sarayına hər il vaxtı-vaxtında bac verilməsinə göz qoyurdu.Xəzərlə-rin və ya
bizanslıların ölkəyə soxulması nəticəsində mərzban ölkəni tərk etdikdə, bacı
müvəqqəti olaraq,yeni istilaçı ağalar yığırdılar.
Məlum olduğu kimi
Sasanilər imperiyanın tərkibinə daxil olan xalqların siyasi istiqlaliyyətini
mehv etməyə çalışırdılar.Bunun üçün İran Şahları özlərinə tabe olan ölkələrə mərzbanlardan
canişintəyin edirdilər və bütün inzibati,məhkəmə,hərbi ha-kimiyyət onların əlində
olurdu.Ölkəni idarə edən Sasanilərin dövlət sistemi və öl-kənin daxili quruluşu
haqqinda məlumat ərəb xilafətinin bu və ya başqa təsisatın fəaliyyəti təsvir
olunarkən ərəb müəlliflərinin gətirdiyi aryışlardan,Bizans müəllif-lərinin əsərlərindəki
materialdan və epiqrafik xarakterli qədim erməni mənbələrin-dən əldə edilə bilər.Lakin
bu məlumatların demək olar hamısı yalnız ümumi şəkil-də verilmişdir.Çox təəssüflər
olsun ki bu mövzuda tam əhatəli rəsmi mənbələrimiz, yazili sənədlərimiz çox
azdı.
Azərbaycan Sasanilər
imperiyasinın tərkib hissəsi olduguna göre,torpaq sahib-liyi,torpaqdan istifadə,vergi
sistemi və s. Demək olar,imperiyanın digər rayonların-da olduğu kimi idi.Şah
hakimiyyətindən yalnız vassal kimi asılı olan Arranın özü-nəməxsus təsərrüfat
sistemi var idi və İrandan fərqli olaraq,Arranda başlıca rolu xristian kilsəsi
oynayırdı,yəni ölkənin vəziyyəti öz qonşuları olan Gürcüstan və Er-mənistanla təqribən
eyni idi.
Sasanilərə və xəzərlərə
ağır töycü verildiyinə baxmayaraq Arranın yarımasılı vəziyyəti onun məhsuldar
qüvvələrinin artmasını təmin edir,təsərrüfat və mədəniy-yətinin inkişafına kömək
edirdi.
Arranda yaxşı suvarma
sisteminin olması sayəsində Kür çayısahilindəki tor-paqlar çox yaxşı dənli
bitkilər və bağ-bostan məhsulu verirdi.Geniş torpaq sahələ-rində üzüm bağları
salınmış,yağlı bitkilər və tut ağacı əkilmişdi,tut ağacları isə to-xuculuq sənətinin
inkişafına köməklik edirdi.Əhali balıqçılıq və maldarlıqla da məşğul idi.
Moisey Kalankatuklu
Arran torpağının münbitliyi və yeraltı sərvətləri
haqqin-da belə deyir:”Uca Qafqaz dağları arasında yerləşən Albaniya ölkəsi
çoxlu təbii sərvətlərlə dolu və zəngindir.Böyük Kür çayı ölkənin ortasından
sakitcə axa-raq,böyük və kiçik balıq gətirir və öz suyuynu Xəzərə axıdır.Onun ətrafındakı
çöl-lərdə bolluca taxıl və çaxır,neft və
duz,ipək ,pambıq və çoxlu zeytun ağacı var-dır.Dağlarda qızıl,gümüş,mis və oxra
çıxarılır.Vəhşi heyvanlardan şir,bəbir,çöl eşşəyinə,çoxlu quşlar arasında qartal,şahin
və s. təsadüf edilir.Albaniyanın paytaxtı böyük Partavdır ”
Mənbələrin verdiyi məlumata
göre,Arranda pambıq becərilməsinin əsrlər boyu qədim tarixi var.Pambıq
tarlaları yaxşı suvarılan Şirvan,Mil və Muğan rayonların-da idi.7-ci əsrdəki
“Erməni coğrafiyasında” tamamilə göstərilir ki,”Arran saysız –he-sabsız
miqdarda pambıq istehsal edir”
Arranda mədənçıxarma sənayesinin
olması onunla əlaqədar metal emalının in-kişafına təkan verirdi.”Ölkədə
qızl,gümüş,dəmir filizi və mis çıxarma biliyi olan çoxlu sənətkar usta var”(
istoriya Aqavan/səh.104-131)
Cavanşirin Moisey
Kalankatuklu tərəfindən təsvir edilən knyazlıq dövrü belə güman etməyə əsa
verir ki,6-cı əsrin axırı ilə 7-ci əsrin əvəllərində Arranin ictimai
quruluşunda feodalizmin xarakter cəhətləri var idi.Padşah Vaçaqan (5-ci əsr) və
katalikos Simeonun kilsə qaydalari ilə müəyyən edilmiş qərarların təhlili əsasında
ölkənin ictimai quruluşu haqqinda müəyyən nəticə çıxarmaq olar.Bu qərarlar
Ar-randa feodalizm quruluşunun xüsusiyyətlərini aydınlaşdırmağa kömək edir.
Feodalizm cəmiyyətinin
sosial-iqtisadi tarixini öyrenmək üçün torpaq sahibliyi formaları məsələsinin çox
böyük,birinci dərəcəli əhəmiyyəti vardır.
Orta əsrin əvəllərində
Arran (Albaniya) feodallarının əsas torpaq sahəsi şəxsi mülk idi; bu mülk kəndli
icma torpaqlarını tutmaq nəticəsində və uğurlu müharibə-lər ediləndə yeni
torpaqları əlavə etməklə arta bilərdi.Bu torpaqlar ən müxtəlif ası-lılıq şərti əsasında,
müxtəlif hüquqi əsas və normalara göre feodallrın ixtiyarına ke-çirdi.
Bu dövrde Arranda hakim sinifler knyazlardan
(feodallardan) və ruhanilədən ibarət idi.Hər bir knyaz öz feodal mülkünün
padşahı olub, öz saryı və hətta bəzən şəxsi qoşunu var idi; qoşun lazım olduqda
knyaza tabe olan camaatdan yıgılrdı.Öz təbəərini həyatı knyazın ixtiyarında
olduğuna göre knyaz onlarla bildiyi kimi rəftar eləyirdi. Bəzən knyaz adı şah
(knyazlar knyazı) tərəfindən müəyyən xidmətə görə bir şəxsə verilirdi.,knyaz
ona verilən len ( mülk) üçün şaha yalniz
vergi verirdi ki, bunu da ozune tabe olan kendlilərdən yiğirdi.Knyazlarin lenləri
irsi idi və onu nə-sildə ən böyük şəxsə, onun bölünməz mülkü olaraq keçirdi.
Arranın ən böyük mülkü
və ən iri yeri olan feodal şah,yaxud knyazlar knyazı( böyük knyaz) idi; bütün
ölkənin sahibi olan şah sil iyerarxiyasısilsiləsinin başinda dururdu.məsəslan,Bizans
imperatorunun Albaniya knyazı Cavanşirə göndərdiyi məktubdan götürülən
aşağıdakı parça bunu aydın göstərir:”girdiman hakimi və Al-baniya knyazı
Cavanşirə”.Göründüyü kimi Cavanşir öz şəxsi mülü olan Girdima-nın sahibi idi və
ölkənin qalan hissəsini idarə edirdi.
Özü mülkiyyətçi olan
Albaniya padşahı Vaçe 5-ci əsrdə ölkəni idarə eləmək-dən əl çəkəndəyalnız
atasından ona qalan öz hissəsini-min ailəni özü üçün götürdü. Cavanşir isə öləndə
varis təyin etməyib,öz mülkü olan Girdiman vilayətini öz oğulları arasında
bölüşdürdü,”öz oğullarından hər birinə sərvəti və titul verdi,hər birinə öz sahəsinəi
ayırdı”(istoriya aqavan-səh.145/116)
Padşah və ya böyük
knyaz eyni zamanda knyaz hərbi dəstələrindən ibarət olan Arran qoşunlarının baş
komandanı idi. Bundan əlavə, onun özünəməxsus hərbi dəstəsi var idi ki, daim
onun yanında olurdu.
Böyük knyazdan sonra çox
böyük torpaq sahibi Arran kilsəsi idi.Kilsə-monastr torpaqları kilsələrin,monastr
və böyük ruhani zadəganların bölünməz və irsi mül-kiyyəti idi və “müqəddəs kilsənin
irsi” adlanırdı. Kilsə-monastr torpaqları adətən, padşahın, knyazın,
feodalların, onların ailə üzvlərinin nəzir və ianələrihesabına,bə-zən ayrı-ayrı
varlı kəndlilərin hesabına , habelə kəndli icma torpaqlarının satın alınması,
yaxud zorla tutulması nəticəsində genişlənirdi.
Ərəblərin hucumu ərəfəsində,bəxşiş
və nəzirlərdən varlanan kilsə torpaq tutub öz əlində saxlamaq üçün feodal və
knyazlarla, “hərbi adamlar” adlananlarla açıq mübarizəyə girişir. Bəzən bu
mübarizə yeni torpaq əldə etmək, habelə siyasi haki-miyyəti ələ keçirmək məqsədilə vuruşanlar arasinda
silahlı mübarizə şəklini də alird
Hələ 5-ci əsrdə padşah
Vaçenin dövründə “ilk meyvələr, xırmanlarda döyülən taxılın, tarladan yığılan və
anbarlarda olan məhsulun ,bütün ev heyvanlarının onda biri kilsəyəhəsr
edilmişdi, habelə torpaq kilsə üçün idi”(istoriya aqavan-səh.15/12)
Ruhanilər natural
rüsumlar hesabına yaşayırdılar, padşah Vaçaqanın (5ci əsr) “kilsə qydası qərarlarının“ Aquen dini
yığıncağı tərəfindən qəbul edilməsi də bunu təsdiq edir. Moisey Kalankatuklunun
qeyd etdiyi kimi ,ölkədə vergi verən silk 3 qrupa:”lazımınca varı
olanlara”,”yoxsullara” və ”hec bir şeyi olmayankəndlilərə”
Bölünmüşdü.Bu bölgü [torpaq] məhsullarının xalq tərəfindən keşişlərə
verilməsi qaydası olmalıdır.kim dövlətlidirsə,4 vahid buğda ,6 arpa və 16 kuzə
şirin [çaxır] verir.Yoxsul adam yarım kömbə çörək və imkanı olduğu qədər çaxır
verir; kimin ki nə əkin nə də üzümlüyü, ondan heç bir şey alinmamalıdır.Öz
ruhunu şadetmək üçün bundan artıq şey verənlər,xeyir iş görmüş olarlar.Evində qoyunu
olanlar bir qoyun,üç qoyunun yununu və bir baş pendir verir; atı olanlar bir
dayça,qaramalı olanlar isə bir buzov verir.bundan əlavə “azad adam (azad mərd)”
,yaxud kənd əhli və ya ruhani olmayan hər bir adam öz ölənlərinə rəhmət oxumaq
üçün hər il öz imkanı daxilində nəzir gətirməyi unutmamalıdır.Əgər ölənin atı
olmuşsa,kim isə [onun əvəzinə] istədiyi
atı kilsəyə verməlidir;əgər onun qaramalı vardısa, istədiyi öküzü verməlidir”
Demək lazımdır ki,kilsə nəzir
verilən mal-qaranı ,xüsusilə atları həvəslə alırdı. Bu ilk növbədə “əsilzadələrə”
aid idi. “Azad adam və padşah ailəsinin üzvü olanlar öz ruhunun xatirinə
ömrünün axırınadək öz əlləri ilə [kilsəyə] yəhərlənib yüyənlən-lənmiş at və
bundan başqa arzu etdiyi şeyləri verməlidir. Əgər bu adam öz ömrün-də bunu
vermişsə, öləndən sonra onun ailəsi bunu verməlidir”.
Kilsənin nəzir (məcburi nəzir)
olaraq at əldə etmək istəməsi onunla izah olunur ki, Qafqaz xalqlarının mərasim
və dini ayinlərində at böyük rol oynayırdı.Bu xris-tianlığın əvvəlində bu dinə
daxil olmuş bütpərəstlik adətinin qalığıdır; bu cəhət ,Vaçaqanın “Kilsə qaydası
qərarları”nın yuxarıda gətirilən maddəsindən aydın gö-rünür.
Kilsəyə qeyri-məhdud
ixtiyarı olan katalikos başçılıq edirdi,o böyük knyaza tabe olmaqdan boyun
qaçıra bilərdi və onun adı çox vaxt knyazın adından əvvəl çəkilirdi.Katalikos
knyazları tabe olmağa məcbur edə bilən yeganə qüvvə idi.Kata-likosun qərarlarına
tabe olmayan knyazlara lənət oxunur və bunlar hətta məhv edilirdi.
Aquen dini yığıncağı dövlət
və kilsə hüququna dair bir sıra normalar da qəbul etmişdi.Yığıncaqda qəbul edilən
qərarlar ruhanilərdən yalnız “dini nizamnamələ-ri”, yəni kilsə qanunlarını qanuinlarını tələb etmək
deyil,dünyəvi həyata qarışmağı da onlara əmr edirdi.Məsələn qərarların 10-cu maddəsində
deyilirdi: “Kişi üçüncü nəsil qohumluğu çatan qadınlarla öz qardaşı arvadı ilə
evlənə bilməz”. Feodalları-nın əmlakının iirs olaraq yalnız oğullarına keçə biləcəyi
və bun-lar olmadıqda kil-sənin həmin əmlaka dotələb ola biləcəyi nəzərə
alınırsa,demək la-zımdır ki, “bu qərarda hərislik:qadın vərəsəni əmlakdan məhrum
edib onu əlindən almaq arzusu ola bilər ”
Kalalikoa Simeonun qərarları
kilsənin feodallar və “hərbi adamlar” təsiri və nə-zarətinə tabe olması əleyhinə
çevrilmişdi, “çünki ilahi qanunlara görə camaatın Al-lah evinə gətirdiyi nəzirdən
yalnız keşişlər və mehrab din xadimləri faydalanmalı-dırlar.Bu onların gəliridir!Ləyaqətsizlərə
və hərbi adamlara kilsə üzərində hakim olmağa icazə verilmir;ona görə ki heç kəs
Allahın kilsəsini ləyaqətsizlərə və ya hərbi adamlara tabe etməyə,yaxud onu bir
əmlak kimi satmağa,ya da knyazlara və onların hökmdarlarına bir hədiyyə kimi bağışlamağa
cürət etməsin;ona görə də ləyaqətsizlər və hərbi adamlar cəsarət edib kilsəni
özlərinə tabe etməsinlər,kim cə-sarət edərsə ona lənət oxunacaqdır” (istoriya
aqavan-səh.249-250/199-200)
Katalikos Simeonun qərarının
bütün maddələrində başlıca cəhət belə bir əmr idi ki,kilsə işlərini ancaq
keşişlər idarə etməlidirlər,ruhani olmayanların və hərbi adamların kilsə üzərində
heç bir hüququ yoxdur camaatdan nəzir almaga əsla ixtiyarı yoxdur.
Arran kilsəsi tez bir
zamanda o qeder güclənib müstəqil oldu ki,hökmdar knyaz və feodalları əmrlər
verib ki,torpaq satılarkən,yaxud varislərə vəsiyyət edilərkən “hansi torpağın hansı kilsəyə məxsus
olduğunu” göstərməyi onlardan tələb etməyə başladı,yəni feodal ,istəsə də,istəməsə
də torpağın bir hissəsini kilsəyə ayırmalıdır, yoxsa ona lənət oxunacaqdır.
Katalikos və ruhanilər
başa düşürdülər ki,kilsənin nüfuzu və gücü torpaq mül-künün böyüklüyündən
asılıdır,buna görə də onlar heç bir şeyə baxmadan cəhd edir-dilər ki,öz mülklərini
genişləndirmək üçün hətta ən cuzi fürsəti əldən qaçırmasın-lar.Arranın knyazlar
knyazı Varaz_trrdat tərəfindən Pusan Vex adlı bir süvariyə bağışlanan
kiçik bir kəndin irsiyyəti məsələsinə
baxılarkən,kilsə işə qarışmış və Pusan Vexi pozğunluq və yalançılıqla ittiham
edərək,”sübut etmişdi” ki,Varaz-Trdat bu kiçik kəndi “öz ruhunu şad etmək üçün
müqəddəs xaça” vəsiyyət etmiş-dir.
Bütün Arran
yepiskopluqlara bölünmüşdü.Ruhanilər silki sırasına yepiskoplar-dan başqa alim
ilahiyyatçılar,keşişlər,dyakon və rahiblər də daxil idi.Onlar katalikosun ətrafında
toplanan adamlar idi.Yepiskoplar əsil ruhani knyaz olub, bö-yük qüvvəyə malik
idilər. Əgər bunlardan bəziləri hər hansı bir bidətçi təriqətə tə-rəfdar
olduğuna və ya başqa səbəblərə görə katalikosun itaətindən çıxırdılarsa,kata-likos
onları əlində saxlamaq üçün zora əl atırdı.
Xristian bir ölkə olan
Arranda ruhanilərin çox olmasının səbəbi
qismən budur ki,hər bir knyaz keşişdən tutmuş dyakonlara qədər öz xanədan kilsəsinə
mənsub çoxlu ruhanini vassal kimi öz itaətində saxlayırdı.Lakin əsa səbəb bu
idi ki,kilsə hakimiyyətə və sərvətə yol açırdı,buna görə hamı kilsəyə soxulmağa
cəhd göstərirdi.bütün bu kilsə xadimləri kütləsinin yaşamaq üçün çoxlu vəsaitə
ehtiyacı vardı,odurki,onlar bu vəsaiti qara camaata dəhşətli zülm etməklə
onların belindən çıxarırdılar.
Ərəblərin hucumuna yaxın
zamanda kilsələrə,necə deyerlər, “bəxşiş” olaraq kənd və vilayətlər verilməsi
sistemi diqqəti cəlb edir.Moisey Kalankatuklu bu bəxşişlər üçün ,demək
olar,standart bir ifadə olaraq, “əhalisi ilə birlikdə kəndlər” və “balığı çox
olan çaylar” sözlərini təkrar edir;bu cəhət isə kilsə və feodallaın mülkləri
özləri istismar etdiklərindən ,yaxud icarəyə verməklərindən asılı
olmaya-raq,kilsə və feodal hakimiyyətinin iqtisadi xarakterini qeyd edir,habelə
kilsə və feodalın əsas gəlir mənbəyi olan kənd əhalisinə münasibətini göstərir .Kilsə
və feodallara edilən bəxşişlər çox vaxt kəmər,qolbaq,mirvari,paltar,qızıl,parça,aztapı-
lan heyvan,quş,zinət şeyləri və sairədən ibarət olurdu.
Aran xalqı başlıca
olaraq kənd əhalisindən ibarət idi;onların çox hissəsi isə mülki və ruhani
knyazların feodal asılılığında idi.məsələn yada salaq ki,padşah Va-çenin min
ailəlik təhkimli kənliləri var idi.Kilsə və feodalların ixtiyarında olan bü-tün
kəndlərin əhalisi,əlbəttə,təhkimçilik asılılığında idi
Lakin tədqiq edilən
vaxtda Arranda azad olub bir qədər sıxışdırılan kəndlilər də hələ var idi.Bu kəndlilər
çox vaxt öz hüquqlarını açıq (çox ehtimal,silah ələ alıb) müdafiyəyə
qalxirdilar.Bu mübarizə çox kəskin olurdu və padşah Vaçaqanın döv-ründə bununla
nəticələndi ki,padşah Aquen dini yığıncağını çağırdı;burada isə azad
icmaçıların feodallar və kilsə ilə mübahisəsi müəyyən dərəcədə həll olunurdu.Elə
“əsilzadələr” və qara camaat bu yığıncağın çağırılmasına və “Kilsə qayda-sı”qərarlar
qəbul etməsinə səbəb olmuşdur.
Yığıncaqda bir tərəfdən
padşah Vaçaqanın özü ilə bərabər Partav,Qəbələ və digər şəhərlərin
yepiskopları,keşişləri,digər tərəfdən “azad adamlar”,”əsilzadələr”, Arsax və
Kalankatuk və sair yerlərin qəbilə ağsaqqalları iştirak edirdilər.
“Azad adamların” açıq
müqavimətinə baxmayaraq, padşah Vaçaqan öz hökmü ilə əmr etdi ki, “hər bir azad
şəxs,yaxud kəndli əhli,ya da əsilzadələrdən hər kəs ölənləri yad etmək üçün bir
il ərzində ibadət etməli” və bunun üçün kilsəyə müva-fiq nəzir verməlidir, kəndli
pəhriz vaxtı ət yedikdə,kilsə kətxuda vasitəsiylə kənd-linin öküzünü əlindən
alıb keşişə verirdi.
Həmin yığıncaqda
yepiskoplar və keşişlər padşah Vaçaqana şikayət edib de-mişdilər ki,azad kəndlilər
öz kəndlərinn hər birində iki-üç kilsə və ya monastr tik-məklə kilsənin gəlirini
dağınıq hala salırlar.Padşah Vaçaqan buradaca sərəncam vermişdi ki,bu kilsələrin
bütün gəliri bütöv kilsə camaatını birləşdirən vahid baş kilsəyə verilsin.
Vaçaqan onda-bir ödəyən
“azad adamları” məcbur etdi ki,bu verginin yarısını baş kilsəyə,ikinci yarısını
isə öz kənd kilsəsinə versinlər;halbuki əvvəllər bu vergi-nin hamısı kənd kilsəsinə
verilirdi.Bundan sonra azad admların keşişləri öz kənd-lərindən qovmaları və öz
istədiklərini kəndə gətirmələri qadağan olunurdu.
Qərarın həmin və digər
maddələri əsasında azad kəndlilərin hüququ xeyli məh-dud edilirdi və onlar tədricən
kilsə və feodallardan asılı olurdular.
Qeyd etmək lazımdır ki,tədqiq
etdiyimizz dövrdə,Arranda quldarlıq hələ ləğv edilməmişdi,qul və kənizlərin
sayı olduqca çox idi.
Arranda bu silklərdən
başqa “hərbi adam” və “atlı” adlananlar var idi;bunlar, yəgin,müharibə zamanı
feodal ordusu kimi padşahın qoşunundaxidmət etmək üçün pulla tutulan və padşah
qoşununun özəyini təşkil edən muzdlu əsgərlərin bir növü idi və kənd yerlərində
qoşun sırasına yığılırdı.Dinclik dövüründə bu hərbi adamlar heç bir maaş
almır,nacaq qənimət və qarətlə dolanırdılar.
Çətinlik çəkmədən ehtimal
etmək olar ki,bu silk həqiqətdə kilsənin fəaliyyəti üçün ciddi təhlükə təşkil
edirdi,buna görə də kilsə var qüvvəsini sərf edirdi ki,hərbi admların kilsəyə
zidd fəaliyyətini cilovlasın.Varaz Trdatın hökmranlığında katali-kos Simeon
xüsusi bir qərar çıxarmalı oldu;bu qərarda Arran kilsəsinə və onun xa-dimlərinə
tövsiyə olunurdu ki, “ləyaqətsizlərə,hərbi adamlara,habelə,atlılara kilsə üzərində
hakim kəsilməyə icazə və yol verilməsin.Heç kəs cəsarət edibkilsəni ixti-yarını
onlara tapşırmasın,onlara nə taxıl,nə də başqa gəlir verilməsin”.“Ləyaqətsiz-lər
və hərbi adamlar” cürət edib kilsəyə yaxınşalmırdılar. “Ləyaqətsizlər və hərbi
adamlar kilsəyə hakim kəsilməməli və ölkəni Allahın qəzəbinə düçar etməməlidir-lər...Ləyaqətsizlər
və hərbi adamlar cəsarət edib kilsəni özlərinə tabe etməsinlər, kim cəsarət edərsə,ona
lənət oxunsun...Heç kəs cürət edib Allahın kilsəsini ləyaqətsizlərə və hərbi
adamlara tabe etməsin
Hərbi adamlar və atlılar
kilsə xadimlərini səhlənkarlığından ostifadə edərək tez-tez kilsə vəzifələrinə
və rahiblər sırasına soxulurdular,odur ki,kilsənin nüfuzu üçün onların törətdiyi
təhlükə və əhalini maneəsiz olaraq qarət etmək imkanı artır-dı.Buna görə
katalikos Simeon kilsə xadimlərini bu cəhətə də ciddi diqqət yetirmə-yə
çağırırdı: “mənə çox vaxt belə nəql edirdilər ki,çox yerlərdə Allahın kilsələrində
hərbi adamlar rahiblər sırasındadır,halbuki,bunlar öz bəd əməllərinə görə nəinki
kilsənin çörəyini və gəlirini yeməyə,hətta Allahın kilsəsinə ayaq basmağa da
layiq deyillər...Hərbi adamların kilsə üzərində heç bir ixtiyarı olmamalı və
onlar zorla nəzir almamalıdırlar”.Simeon deyir ki, “ləyaqətsiz adamlar hərbi
adam və atlılar deyil”, yepiskoplar və keşişlər
kilsənin qayğısına qalmalıdırlar.
Yuxarıdakı
materialdan gördüyümüz kimi,Şimali Azerbaycanda əsilzadələr azad mərdlər,hərbi
adamlar və atlılar kimi əhali təbəqələri mövcud idi.Cənubi Azerbaycanda eyni
kateqoriyanı yenə də əsizlzadələr (azadlar) təşkil edirdilər.Öl-kənin həm
şimalında,həm də cənubunda bu əhali kateqoriyaları padşah və ya knyaz hakimiyyətinin
dayağı və arxası olub öz xidmətləri əvəzində onlardan şərti olaraq torpaq
alırdılar. Əsilzadələr və hərbi adamlar kiçik dvoryan olub yeni əmələ gələn
feodallar sinfini təşkil edirdilər,müstəqil vəziyyət və hakimiyyəti olan qədim
qəbilə əyanlarına nisbətən,padşahdan və ya knyazdan xeyli asılı idilər.
Həmin
əsilzadələr və hərbi adamlar cənubda ölkənin padşahı ilə,ya da şimalda knyazda
hərbi qulluq təəhhüdü ilə bağlı idilər və mülk olaraq onlara verilmiş
tor-paqlarda yaşayan kəndliləri feodal kimi istismar etməklə öz rifahlarını təmin
edir-dilər.Əsilzadələrin və hərbi adamların hakimiyyəti və mülkiyyətinin əsas
obyek-ti ,öz icmasını mühafizə edən kənd idi;odur ki,kəndləri ələ keçirmək məqsədi
kənd-li icması üzvlərini daha qrtıq istismar edib əsarətdə saxlamağa cəhd edən
bu adamlar üçün əsas olmuşdur.
Qəbilə
əyanları da qəbilə mülklərinə istinad edirdilər,bunların arasında isə ma-likanələr
çox yer tuturdu.
Izafi məhsulu bölüşdürmək üstündəki mübarizə bu iki qrup arasinda
gedirdi,nə-hayət kilsə də bu mübarizəyə qarışdı və tərəfləri barışdırmaq bəhanəsi
ilə mülklərin çoxuna əl uzatdı və hər iki düşmən tərəfinin hərəkətini məhdud
etdi.
Təəssüf
ki, altı yeddinci əsrlərdə istər şimali,istər cənubi Azərbaycanda ruhani
olmayan feodalların xeyrinə əhali üzərinə qoyulan vergilərin miqdarı haqqında
heç bir mənbədə məlumat tapmadıq.Sasanilər xəzinəsinin xeyrinə isə,mərzbanlar həmin
ölkələrdən xərac (torpaq vergisi,xərac),gizit (can vergisi,cizyə) və bac
alır-dılar.Bu vergilərin ,can vergisi və bacların Arranda pul və ya məhsulla
alındığını söyləmək çətindir.Sasanilər dövründə ölkədə olan daimi və səyyar
sikkəxanalar ölkənin hər iki hissəsi üçün pul kəsirdi;bu isə göstərir ki,lap ərəblərin
istilası zamanından ölkədən vergi həm məhsulla,həm də pulla alınırdı.
Sasanilərin Azərbaycandan vergi almaq qaydasına gəlincə,bu qayda
imperiya əhalisi və torpaq mülklərini xüsusi oalraqsiyahıya aldıaran Xosrov Ənuşiravan tərəfindən qoyulmuşdu.Bu isə
Sasanilər xəzinəsinin ,istər Azərbaycanın
hər iki hissəsində,istərsə,ümumiyyətlə,bütün imperiyada əhalidən vergi
alınmasını qaydaya salmasına imkan vermişdir.Xosrovadək torpaq vergisi kənd təsərrüfatı
məhsullarının gəliri nəzəzrə alınaraq,görülən hasilatın üçdə bir,dörddə
bir,beşdə bir və altı bir hissəsi miqdarında əsasən məhsulla
alınırdısa,Xosrovun dövründə vergi torpağın əkilib-becərilməsi və
suvarılmasından və məhsulun miqdarından asılı idi. Can vergisi,əyyanlardan,ruhanilərdən
və hərbi adamlardan başqa,iyirmidən əlli yaşadək bütün əhalidən alınırdı.Can
vergisinin miqdarı qəti müəyyən edilmişdi və ildə dörd dirhəmdən tutmuş on iki
dirhəmədək alınırdı.
Ədəbiyyat
1.Azərbaycan tarixi üzrə qaynaqlar
2. “Azərbaycan VII-IX əsrdə” Z.Bünyadov
3. “Alban tarixi” Moisey Kalankatlı;
