E.ə. VII əsrdən başlayaraq Azərbaycan
ərazisinə şimal tərəfdən kimmer, skit, sak tayfaları köçməyə başlmışlar. Onlar
burada məskunlaşmış və yerli əhaliyə qaynayıb-qarışmışlar. Bu zaman Şimali Azərbaycanda,
Araz çayı sahilində massaget tayfaları yaşayırdı. E.ə.VI əsrdə İran Əhəməni
dövlətinin başçısı II Kir bu tayfaları bu tayfaları tabe etmək məqsədi ilə şimala
yürüş edir. Massagetlər tayfa başçıları Tomrisin (bəzi mənbələrdə - Tomris) başçılığı
ilə inadlı müqavimət göstərirlər. E.ə. 530-cu ildə həlledici döyüşdə II Kir məğlub
edilir və öldürülür. Azərbaycan tarixinə Tomris ölkənin azadlığı uğrunda
mübarizə aparan sərkərdə-qadın kimi daxil olmuşdur.
E.ə. VII əsrdən etibarən Şimali
Qafqaz, Krım yarımadası və Qara dəniz sahillərində yaşayan qədim türkdilli
xalqlar - kimmer, skit, saklar cənuba doğru köç etməyə başlayırlar. Onların
böyük qismi Qafqaz dağlarını aşaraq Azərbaycan ərazisində məskunlaşır.
Azərbaycanın şimal və qərb
rayonlarında kimmerlər məskən salırlar. Onlardan bizim dövrümüzədək Qımır, Qımırlı,
Qəmərli, Kəmərli adları ilə tanınan kəndlər yadigar qalmışdır.
Sak tayfaları şimal-qərb
rayonlarında, həmçinin Kür və Arazın qovuşduğu yerdə və Araz çayından Urmiya
gölünün şimalınadək uzanan ərazilərdə məskunlaşırlar. Onların məskunlaşdığı ərazilər
Balasakan, yəni "sak düzü", Sakatala, yəni "sak otlağı"
(indiki Zaqatala), Sakasena, yəni "saklara bənzəyənlər" adları ilə
tanınırdı.
Skit tayfa birlikləri əsasən
indiki Cənubi Azərbaycan ərazilərində məskunlaşmışlar. Tədricən yerli əhali ilə
qaynayıb-qarışmış tayfalar Azərbaycanı özləri üçün vətən sanmış, əzəldən burada
yaşayan əhali ilə bərabər ölkəmizdə quruculuq işləri ilə məşğul olmuş, ərazilərimizi
düşmənlərdən qorumuşlar
Kimmer,
sak, skit tayfa birliklərinə onlarca ayrı-ayrı tayfalar daxil idi. Bu tayfalar
arasında sak tayfa birliyinin tərkibində olan massagetlər seçilirdilər. Onlar əsasən
Şimali Azərbaycanda - Araz çayı sahilində məskunlaşmışdılar.
E.ə. V əsrdə yaşamış qədim yunan
tarixçisi Herodot "Tarix" əsərində massagetlərin təsvirinə böyük yer
ayırmışdır.
Massagetlər köçəri həyat tərzi
sürür, əsasən maldarlıqla məşğul idilər. Mal-qara, süd, ət, yun, dəri məhsulları
istehsal edən massagetlər qonşu xalqlarla ticarət əlaqələri qurur, məhsullarını
onlara satır, özlərində olmayan məhsulları isə onlardan alırdılar. Köçəri həyat
tərzi sürmələrinə baxmayaraq sənətkarlıq yüksək inkişaf səviyyəsinə çatmışdı.
Massagetlər ölülərini torpaq qəbirlərdə dəfn edir, axirət dünyasına, ölümdən
sonrakı həyata inandıqlarına görə mərhumun yanına qab-qacaq, silah, bəzək əşyaları
qoyurdular. Ən hörmətli şəxslərin qəbirləri üzərində kurqan ucaldılırdı. Belə
kurqan qəbirlərə yüzlərcə
müxtəlif bahalı əşyalar - qızıl
və gümüş qab-qacaq, daş-qaşlarla bəzədilmiş bilərziklər, boyunbağılar, üzüklər,
silahlar qoyulurdu.
Massagetlərdə hər bir həddi-büluğa
çatmış kişi döyüşçü hesab olunurdu, həmçinin qadınlar və yeniyetmələr də silah
işlətməyi bacarırdılar. Massagetlərin ordusu təkcə süvarilərdən ibarət idi.
E.ə. VI əsrin 40-cı illərində
massagetlərin tayfa başçısı vəfat etmiş, onun oğlu kiçik olduğundan müvəqqəti
olaraq tayfa başçısı vəzifəsinə onun həyat yoldaşı Tomris seçilmişdir.
Massagetlərdə qadınların hüquqları kişilərin hüquqları ilə eyni olmuşdur.
İran Əhəməni dövlətinin banisi
II Kir işğalçı siyasət yürüdərək qısa müddət ərzində Aralıq dənizindən başlamış
Xəzər dənizinədək əraziləri zəbt etmişdir. Yüz minlərlə döyüşçüsü olan Əhəməni
ordusunda süvarilər, piyadalar, dəvə süvari dəstələri, daşatan qurğular da var
idi. Midiya, Lidiya, Babil kimi dövrün möhtəşəm dövlətlərinin mövcudluğuna son
qoyan II Kir dünyanın hakimi olmaq fikrinə düşmüşdü. Qərbdə rəqiblərini məğlub
etdikdən sonra o, şimala - Araz çayına doğru üz tutur. Onun fikri burada yaşayan
massagetləri məğlubiyyətə uğradıb Şimali Azərbaycanı zəbt etmək idi.
II Kir massagetlərin başçısı
Tomrisə məktub yollayaraq ondan tabe olmağı tələb edir. Məktubu alan Tomris dərhal
tayfanın ən müdrik və təcrübəli şəxslərindən ibarət ağsaqqallar şurası çağırır
və məktubu səsləndirir. Massagetlər ya II Kirin tələbini qəbul edib qul olmalı,
ya da onun tələbini rədd edib ağır müharibəyə hazırlaşmalı idilər. Azadlıqsevər
massagetlər ikinci yolu seçirlər - Tomris II Kirə rədd cavabı verir.
Rədd cavabı alan II Kir bərk qəzəblənir
və böyük ordu ilə şimala doğru yürüşə başlayır. Qoşunlarının başında II Kir özü
dururdu, o, massagetləri qırmaq, onlann qanını şəxsən axıtmaq istəyirdi. II
Kirin orduları Arazı keçərək şimala doğru irəliləyirlər.
Massagetlərin qoşunları tədricən
geri çəkilirlər. Onlar kəşfiyyatçılarından düşmənin sayca çox üstün olması barədə
məlumat almışdılar. Ona görə də massagetlər geri çəkilərək düşməni sərhəddən
uzaqlaşdırmaq, sonra kəskin zərbələrlə onun qüvvələrini zəiflətmək və nəhayət,
son zərbə ilə düşməni tam məhv etmək qərarına gəlirlər. Massagetlərin ordusu üç
hissəyə bölünür: birinci hissə Əhəməni qoşununun qarşısına çıxır və onu öz ardınca
susuz, səhralıq yerlərlə aparır. Bu hissənin başında Tomrisin oğlu dayanırdı və
o, vaxtaşırı Əhəmənilərə zərbələr vuraraq onlan sanki döyüşə səsləyir və yenidən
geriyə çəkilərək ölkənin dərinliklərinə aparırdı. Bu hissəni təqib edən II Kir
elə zənn edirdi ki, onun önündə
bütün
massaget ordusu cəmləşib. Əslində isə massagetlərin əsas qüvvələri Əhəməni
ordusunun sağında və solunda cəmləşmişdilər. Əhəməni qoşunu sərhəddən uzaqlaşdıqdan
sonra massagetlərin bu qoşunları hücuma keçərək II Kirin ərzaq və su ehtiyatlarını
məhv edir, onun öz ölkəsi ilə əlaqələrini tam kəsir.
Təhlükəni başa düşən II Kir
müharibəni tezliklə bitirmək qərarına gəlir. Onun qoşunları irəli atılır və
massaget ordusunun birinci hissəsinə çatır. Döyüş zamanı massaget döyüşçülərinin
əksəriyyəti və onların başçıları - Tomrisin oğlu həlak olur. Lakin onlar vəzifələrini
yerinə yetirmişdilər: düşmən ordusu öz ölkəsindən xeyli uzaq düşmüş və mühasirəyə
alınmışdı. Oğlunu itirmək Tomris üçün nə qədər ağır olsa da, o, ordusunda ruh
düşkünlüyü yaranmaması üçün bunu biruzə verməməyə çalışır.
Massaget qoşunları II Kirin
ordusunu sağdan və soldan dövrəyə alır. Geriyə qayıtmağa çalışan II Kirin
ordusu ilə massagetlərin arasında ağır döyüş baş verir. Massagetlər torpaqlarını,
vətənlərini qoruduqlarını anladıqları üçün böyük rəşadətlə vuruşurlar. Üstəlik,
onlar həlak olmuş yoldaşlarının qisasını almağa can atırlar. İşğal məqsədi ilə
Azərbaycana gəlmiş Əhəməni döyüşçüləri isə canlarını xilas edib Arazı keçməyə
çalışırlar. Sayca az, lakin mənəvi baxımdan üstün olan, qələbə ruhu ilə yaşayan
massagetlər qalib gəlirlər. Əhəməni qoşunları darmadağın edilir, II Kir
öldürülür.
Döyüşdən sonra Tomris II Kirin cəsədini
tapdırır və onun boynunu vurdurur. Tomrisin əmri ilə II Kirin kəsilmiş başı
qanla dolu çuvala atılır və bu zaman o, məşhur kəlamını deyir: "Sən qan
içməyə gəlirdin. Doyunca iç".
Tomris və
onun döyüşçüləri böyük qurbanlar hesabına olsa da
\torpaqlarını düşmən tapdağına
vermirlər.
