Babək
(816-838)
Azərbaycan VIII əsrin əvvəllərində
Ərəb xilafətinin tərkibinə daxil edilir. İlk vaxtlar mülayim siyasət yürüdən əsərb
xəlifələri artıq VIII əsrin ortalarında xalqa sözün əsl mənasında zülm etməyə
başlayırlar. VIII əsrin II yarısından etibarən xalq ayağa qalxır, üsyanlar
edir. Ardı-arası kəsilməyən üsyanlar tədricən iri xalq azadlıq hərəkatına çevrilir.
Xürrəmi xalq-azadlıq hərəkatı ərəblərə qarşı yönələn ən iri müqavimət hərəkatı
olmuşdur. Hərəkatın başına Babək gəldikdən sonra o daha da mütəşəkkil şəkil almış,
tədricən azadlıq müharibəsinə çevrilmişdir. Güclü ordu yaradan Babək ərəblərə
qarşı 20 il mübarizə aparmışdır. Sonda Babək tutulub edam edilsə də, onun səyləri
hədər olmamışdır: bir müddət sonra Azərbaycanda ərəblərin hakimiyyəti devrilmiş
və onun yerində müstəqil dövlətlər yaranmışdır.
Azərbaycan tarixinə Babək
xalq-azadlıq müharibəsinin başçısı və görkəmli sərkərdə kimi daxil olmuşdur
Ərəb hakimlərinin özbaşınalıqları,
talançı vergi siyasətləri Azərbaycanda kəskin narazılığa səbəb olurdu. VIII əsrin
ortalarından etibarən ərəblərə qarşı güclü üsyanlar başlandı. 748 və 794-cü illərdə
Beyləqanda, 752-ci ildə Şəmkirdə, 793 - 794-cü illərdə Bərdədə baş vermiş üsyanlar
çətinliklə yatırıldı.
Tariximizdə azadlıq mübarizəsinin
parlaq səhifələrindən biri, bəlkə də ən möhtəşəmi Ərəb xilafətinə qarşı 60 ildən
artıq davam etmiş xürrəmilər hərəkatıdır. Xürrəmilərin ("xur" - alov,
Günəş) təlimində sosial ədalətsizliyə qarşı mübarizə, azad kəndli icmasının
yaradılması ideyaları mühüm rol oynayırdı. Onlar islam ehkamlarını qəbul etmir
və Azərbaycanda qədimdə yayılmış atəşpərəstliyə qayıdışı təlqin edirdilər. Xürrəmilərin
əsas məqsədləri Azərbaycanı yadellilərdən azad etmək idi. 778-ci və 807 -
808-ci illərdə Azərbaycanda xürrəmi üsyanları baş vermişdir.
816-cı ildən xürrəmi hərəkatının başında Babək dayanmışdır. Babək
798-ci ildə Ərdəbil yaxınlığındakı Bilalabad kəndində kasıb bir ailədə doğulmuşdur.
Ərəblərin yazdığına görə, onun adı "Həsən" olmuş, xürrəmilərə qoşulduqdan
sonra isə atəşpərəstlik təlimində ən hörmətli adlardan olan "Babək"
adını götürmüşdür. Atasını erkən itirən Babək uşaq yaşlarında əvvəlcə çobanlıq
eləmiş, sonra sarvan olmuş, daha sonra isə usta köməkçisi işləmişdir. Xürrəmilərin
başçısı Cavidan ibn Səhli Babəkin cəsarəti, vətənpərvərliyi cəlb etmiş və onu özünə
köməkçi götürmüşdür. Cavidan həlak olduqdan sonra xürrəmilər Babəki özünə başçı
seçmişlər. Xürrəmilərin mərkəzi Ərdəbildən 145 km şimal-qərbdə Bəzzeyn dağında
qurulmuş Bəzz şəhər-qalası olmuşdur.
Babək ilk gündən zülmkarları məhv
edib, əzilənlərə azadlıq verəcək bir mübarizəyə başladığını bəyan etmişdi. Bu şüar
onun ətrafına minlərlə məzlum kəndli, sənətkar, şəhər yoxsullarını toplamışdı.
Babək onlardan güclü qoşun yaratmağa nail olmuşdu. Bunu gördükdə xəlifəyə düşmən
olan bir sıra iri feodallar Babəkə qoşulmuşlar. Xürrəmi qoşunlarının hərbi təşkilatı
dövrün tələblərinə cavab verirdi. Qoşunun əsas hissəsi kəndlilərdən təşkil
edilmiş piyadalar idi. Süvari hissələr azlıq təşkil edirdi. Qoşunları
silahlarla təchiz etmək üçün emalatxanalar açılmışdı. Qoşunlarda kəşfiyyat xidmətinin
təşkilinə böyük diqqət yetirilirdi.
Xürrəmi hərəkatının genişlənməsi xəlifə
əl-Məmunu Azərbaycana ordu göndərməyə vadar edir. 819-cu ildə sərkərdə Yəhya
ibn Müaz Azərbaycana soxulsa da, üsyanı yatıra bilmir. Xəlifə onun yerinə İsa
ibn Məhəmmədi komandan təyin edib Azərbaycana göndərir. 821-ci ildə Bərdə döyüşündə
Babək qalib gəlir. Xəlifə Züreyq ibn Əli əl-Əzdi və Əhməd ibn əl-Cüneyd əl-Askafinin
başçılığı ilə Azərbaycana yeni qoşun göndərir. Babək yenə də qələbə çalır və əl-Askafi
xürrəmilər tərəfindən əsir götürülür. Xəlifə bu dəfə ordu komandanı vəzifəsinə ərəblərin
on yaxşı sərkərdələrindən olan Məhəmməd ibn Hümeyd ət-Tusini təyin edir. O,
827-ci ildə Azərbaycana qoşun yeridir, lakin 829-cu ilin yayında Həştadsər dağı
yaxınlığında (Bəzzdən 6 km aralı) Babək ət-Tusinin ordusunu məğlub edir. 830-cu
ildə digər sərkərdə - İbrahim ibn əl-Leys xürrəmilərin üstünə göndərilir, lakin
o da məğlub olur.
Məğlubiyyətlər xilafətdə çaşqınlıq
yaradır və Babək təşəbbüsü əlinə alır. Onun qoşunları hücum əməliyyatları keçirməyə
başlayır. Albanlar yaşayan Şimali Azərbaycan əhalisi də Babəkə qoşulur. 830-cu
ildə xürrəmilər Həmədan şəhərini tutur və bunun nəticəsində xilafətin şərq
vilayətlərinin mərkəzdən qoparılması təhlükəsi yaranır. Cəzirə, Suriya və
Misirdə xalq üsyanları başlayır.
Yeni xəlifə əl-Mötəsim yeni
qoşunlar tərtib edir və onların tərkibində türklər çoxluq təşkil edir. Artıq
833-cü ildə İshaq ibn İbrahimin başçılıq etdiyi ərəb qoşunları Həmədan yaxınlığında
Nəsr adlı sərkərdənin başçılıq etdiyi xürrəmi qoşunlarının məğlub etməyə müvəffəq
olur. Xəlifə Kiçik Asiyada Bizansa qarşı
aparılan
müharibəni dayandırır. O başa düşür ki, xürrəmilərə qarşı mübarizədə dövlətin bütün
qüvvələri səfərbər olunmalıdır. Ərəb ordusu yüksək səviyyədə silah və döyüş
sursatı ilə təmin edilir. Türk süvarilərindən başqa, qoşunun tərkibində piyada
hissələrə geniş yer verilir: qalxandaşıyanlar, oxçular, nefatanlar, yandırıcı mərmi
atanlar, mühəndis-dağ dəstələri, qarovul-mühafizə hissələri. Paytaxt Samirə şəhəri
ilə cəbhə arasında rabitə xəttinin yaradılmasına böyük diqqət yetirilir. Bütün
yolboyu qarovul məntəqələri qurulur. İlk dəfə rabitə göyərçinlərindən istifadə
edilməyə başlayırlar.
835-ci ilin yayında Afşin Heydər
ibn Kavus ərəb qoşununun komandanı təyin edilir. Bizansla aparılan döyüşlərdə fərqlənən
Afşin əslən Usruşana (Fərqanə) türklərindən olmuşdur. Bölgəyə gələn kimi o, Zəncan
ilə Ərdəbil arasında olan yolları və yolboyu istehkamları bərpa edir, əvvəlcə Ərdəbildə,
sonra isə Bərzənddə qərargah qurur. Bərzənddən Bəzzə qədər olan məsafə 50
km-dir. O, əsas diqqəti kəşfiyyat xidmətinin fəaliyyətinə və xürrəmi kəşfiyyatçılarının
zərərsizləşdirilməsinə yönəldir. Xürrəmilər ətrafında istehkamlar zolağı yaradılır.
Babək belə şəraitdə partizan xarakterli əməliyyatlara keçir və xırda kəskin zərbələrlə
ərəblərin hərəkət sürətini azaldırdı. İşlərin belə getdiyini görən bəzi yerli
feodallar xürrəmilərə xəyanət edib bu dəfə ərəblərin tərəfinə keçməyə başlayırlar.
Belə ki, Təbriz şəhəri və Şahı qalasının sahibi feodal əl-Baisin xəyanəti nəticəsində
bir xürrəmi dəstəsi ərəblər tərəfindən mühasirəyə alınaraq məhv edilir.
835-ci ildə xürrəmilər ərəblərin
silah və sursat karvanlarına, xırda dəstələrinə hücumlar edir, ərzaq karvanlarını
ələ keçirirlər. Xürrəmi sərkərdəsi Tərxanın iki iri ərəb karvanını məhv etməsi ərəblərə
böyük zərər vurur. Babəkin hücumları isə elə gözlənilməz olurdu ki, bəzi
hallarda Afşin döyüşçülərinə gecə də atlardan düşməməyi əmr edirdi.
Yerli şəraitdən məharətlə
istifadə edən və dağ müharibəsinin qanunlarını mükəmməl bilən xürrəmilər dağlıq
ərazilərdə daim qalıb gəlirdilər. Nəticədə Afşin sərkərdələrinə əsas qüvvələrdən
aralanıb dağlara hərəkət etməyi qadağan edir. Buna baxmayaraq 836-cı ildə Həştadsər
dağı yaxınlığında Babək növbəti qələbəsini qazanır. O, Buğa əl-Kabirin 5 minlik
qoşununu məhv edir. 837-ci ildə yeni türk süvari hissələri ilə möhkəmləndirilən
Afşin həlledici hücumlara başlayır. Onun Babəklə danışıqlar aparmaq cəhdi Babək
tərəfindən qətiyyətlə rədd edilir. Afşin Babəkin əsir düşmüş oğlunun əli ilə
yazılmış və təslim olmağa çağıran məktubu Bəzzə göndərir. Cavab məktubunda Babək
ona belə yazır: "40 il qul kimi yaşamaqdansa, bir gün azad yaşamaq daha üstündür".
837-ci ilin yayında ərəblər
Bəzzə tam yaxınlaşır və onu mühasirəyə alır. Xürrəmi qoşunlarının pusqu yerini öyrənən
Afşin bu dəstəni məhv edir. Bundan sonra ərəblər atma qurğular və neftatan döyüşçülərin
köməyi ilə Bəzzin hücumuna başlayırlar. Xürrəmilər inadla vuruşurlar, lakin qüvvələr
nisbəti bərabər deyildi.
837-ci
il avqustun 27-də Bəzz qalası süqut edir. Babək xırda dəstə ilə Arrana doğru hərəkət
etməyə başlayır. Lakin əvvəllər onun müttəfiqi olmuş alban knyazı Səhl ibn
Smbat artıq ərəblərin tərəfinə keçibmiş. Tutulub ərəblərə verilən Babək və onun
qardaşı Əbdallah xilafətin mərkəzi şəhəri və xəlifənin iqamətgahı sayılan Samirəyə
aparılır. 838-ci il martın 14-də xəlifə əl-Mötəsimin iştirakı ilə Babək və onun
qardaşı əzabla edam olunurlar. Ərəb müəllifləri xüsusi olaraq qeyd edirlər ki,
Azərbaycanın xalq qəhrəmanı ölümünü mərdliklə qarşılayır.
Xürrəmilərin Babəkin başçılığı
ilə apardıqları xalq-azadlıq müharibəsi Azərbaycan tarixinin ən şanlı səhifələrindəndir.
İrimiqyaslı və qanlı müharibədə o zaman dünyanın on güclü dövlətlərindən olan Ərəb
xilafətinə 20 il müqavimət göstərmiş xürrəmilər təxmini hesablamalara görə düşmənin
200 mindən artıq döyüşçüsünü və onlarca sərkərdəsini məhv etmişdir. Müharibə məğlubiyyətlə
nəticələnsə də, Azərbaycanın azad edilməsi üçün zəmin yaranmışdır. Müharibə zəncirvarı
reaksiya əsasında digər regionlarda da üsyanlar doğurmuş və son nəticədə Ərəb
xilafətinin parçalanmasına səbəb olmuşdur.
Babəkin adı
isə Azərbaycan xalqının istiqlaliyyət uğrunda mübarizə rəmzinə çevrilmişdir