SƏBUHİ ƏHMƏDOV "AZƏRBAYCAN TARİXİNDƏN YÜZ ŞƏXSİYYƏT"kitabından.
Orta əsr Şərqində
ən böyük musiqiçi və musiqişünasın kim olması barədə sual ortaya çıxanda, şübhəsiz,
Səfiəddin Urməvinin adı çəkilir. Onun ud çalmaq məharəti haqqında müsəlman Şərqində
rəvayətlər danışılırdı. Musiqi nəzəriyyəsini öyrəndikdən sonra Şərq musiqi yazılış
sistemini yaradan Səfiəddin onu özünün “Kitan-əl Ədvar” əsərində təsvir etmişdir.
XIII əsrdə Qütbəddin Şirazi, XIV əsrdə Əbdülqadir Marağayi və Məhəmməd əl-Curcani,
XV əsrdə Əbdürrəhman Cami onun yaratdığı sistemi açan əsərlər yaratmışdır. Urməvinin
əsərini türk dilində XV əsrdə Şükrullah Əhmədoğlu tərcümə etmişdir. Sonralar o,
fransız dilində tərcümə olunmuşdur.
Azərbaycan
tarixinə Səfiəddin Urməvi Şərq musiqi sistemini yaratmış musiqişünas, musiqi nəzəriyyəsinin
bilicisi, bəstəkar, mahir ifaçı və pedoqoq kimi daxil olmuşdur.
Səfiəddin Əbdülmömin
ibn Yusif Urməvi 1216-cı ildə Azərbaycanın qədim mədəniyyət mərkəzi Urmiya şəhərində
anadan olmuşdur. O dövrdə bu şəhər Azərbaycan Atabəyləri dövlətinin tərkibində
idi. Elm və mədəniyyətin inkişafına daim diqqət yetirən dövlət başçılarının səyləri
nəticəsində şəhərdə çoxlu məktəb və mədrəsə fəaliyyət göstərirdi.
İlkin təhsilini
Urmiyada alan Səfiəddin burada da mədrəsəyə gedir və mədrəsədə oxuduğu dövrdə
musiqinin əsasları ilə tanış olur. Burada o, bir neçə musiqi alətində çalmağı
öyrənir. Lakin onun ən çox sevdiyi alət ud idi. Urmiyada mədrəsədə təhsilini
bitirdikdən sonra Urməvi Bağdada köçərək bu şəhərdə təhsilini davam etdirmək qərarına
gəlir. O dövrdə bütün Yaxın və Orta Şərqin elm və mədəniyyət mərkəzi sayılan Bağdad
şəhərində müsəlman dünyasının ən görkəmli şəxsiyyətləri fəaliyyət göstərir və
buranın mədrəsələri ən yüksəksəviyyəli mədrəsə-universitet hesab olunurdu.
Bağdada gələn Səfiəddin
dövrün ən məşhur universiteti sayılan Müstənsəriyyə universitetində təhsilini
davam etdirir. Burada oxumaqla bərabər, o, xəttatlıqla da məşğul olur. Qısa
müddət ərzində mahir xəttat kimi tanınan Səfiəddin müsəlman dünyasının mənəvi
lideri, Bağdad xilafətinin dövlət başçısı xəlifə əl-Müstəsimin saray katibliyinə
dəvət alır və burada çalışmağa başlayır. Əmək fəaliyyətinə katib kimi başlayan
Səfiəddin özünü təkcə mahir xəttat kimi deyil, həm də olduqca təmiz və ürəyiaçıq
insan kimi göstərir. Katiblikdə pillə-pillə yüksələn Səfiəddin əvvəlcə dövlətin
baş xəttatı, sonra isə saray kitabxanasının rəisi vəzifəsinə təyin edilir. Bu,
olduqca məsuliyyətli bir vəzifə idi, çünki kitabxana rəisi katiblərin, xəttatların
fəaliyyətinə nəzarət etməli, üstəlik, aydınlıq tələb edilən məsələlərə dair
dövlət rəhbərinə qısa və eyni zamanda ətraflı rəy vermək üçün kifayət qədər
bilikli olmalı idi. Saray işləri ilə bərabər, o, musiqi ilə məşğuliyyətini
davam etdirirdi. İmkan düşdükcə udda məşq edən Səfiəddin təkcə yaxın dostlarına
sirrini açmışdı. Dostlarından biri, Bağdadın məşhur xanəndəsi Lizax xan məşqlər
zamanı öz mahnılarını Səfiəddin Urməvinin müşayiəti ilə oxuyurdu. Onun sarayda
çıxış etmək təklifini Səfiəddin qəbul etmir və özünün peşəkar musiqiçi olmadığını
bildirirdi. Bununla bərabər, Səfiəddin bir neçə məşhur şeirə mahnı bəstələmişdi
ki, onları da Lizax xan məmnuniyyətlə ifa edirdi. Xəlifə qarşısında çıxışlarının
birində o, gözlənilmədən Səfiəddinin mahnılarından birini oxuyur. Xəlifə təəccüblə
bu gözəl musiqini heç vaxt eşitmədiyini bildirir və onun müəllifi ilə maraqlandıqda
xanəndə Səfiəddini göstərir. Bundan sonra xəlifə Səfiəddinin daim saray
konsertlərində çıxış etməsini xahiş edir.
Əksər tədbirlərdə
ud ifaçısı kimi çıxış edən Səfiəddin Urməvinin ud çalmaq qabiliyyətindən Bağdadda
rəvayətlər danışılırdı. Rəvayətlərin birinə görə, 40 gün susuz qalmış dəvə su
hovuzundan su içməyə başlayanda Səfiəddinin ud çaldığını eşitmiş və su içməyini
dayandırmışdır. Hər dəfə musiqi dayananda dəvə su içir, musiqi səslənəndə isə
diqqətlə qulaq asırdı. Musiqi bitəndən sonra dəvənin gözləri yaşarmışdır. Digər
bir rəvayətə görə, bir dəfə bağda Səfiəddin şagirdlərinə ud çalmağı öyrədəndə
budaqların birinə bülbül qonur və başlayır ud ifasına qulaq asmağa. İfa o dərəcədə
onun xoşuna gəlir ki, bülbül qonur Səfiəddinin yanına və onun müşayiəti ilə öz
quş dilində mahnısını ifa edir.
Çoxsaylı tələbələri
olan Səfiəddin qısa müddət ərzində kamil müəllim kimi məşhurlaşır. Dövrün bir
çox musiqişünasları onun tələbələri olmuşlar. XIII əsrin sonu - XIV əsrin əvvəllərində
fəaliyyət göstərmiş görkəmli Azərbaycan musiqişünası Əbdulqədir Marağayi özünün
"Maqasidul-Alxan" əsərində yazırdı ki, ondan başqa Səfiəddin Urməvinin
tələbələri arasında məşhur musiqiçilər Şəmsəddin Suxravərdi, Əli Sitan, Həsən Zəfər,
Xisaməddin Qutluq Buğa və başqaları vardır.
Səfiəddin Urməvi
iki yeni musiqi aləti icad etmişdi ki, onlar da udun təkmilləşdirilmiş
variantları idi. "Muzxa" musiqi aləti tetraqonal formada söyüd ağacından
düzəldilmiş gövdə və üzərinə taxılmış 81 simdən ibarət idi. Sırf muğam ifaları
üçün nəzərdə tutulmuş "Muğani" musiqi aləti müasir rübaba bənzəyirdi,
lakin onun gövdəsi böyük idi, özü də şaftalı ağacından düzəldilməli idi. Alətin
33 simi var idi. Səfiəddin Urməvinin ən böyük elmi işi 1252-ci ildə tamamladığı
"Kitab əl-ədvar" adlanan musiqi traktatıdır. Ərəb dilində yazılmış
kitab 15 fəsildən ibarətdir. Musiqi nəzəriyyəsi problemlərinin işıqlandırılmasına
həsr olunmuş əsər Şərqdə musiqi aləmində əsl inqilaba səbəb oldu. Tədqiqatçı
alim Henri Corc Farmerin fikrincə, Şərq musiqisinin sistemini məhz Səfiəddin
Urməvi və məhz bu əsərində yaradıb. XIX əsrin ortalarınadək bütün ərəb, fars, türk
dünyasının musiqişünas müəllifləri onun davamçıları olaraq Urməvinin yaratdığı
sistemi tətbiq edirdilər. Kitab dəfələrlə köçürüldüyündən onun nüsxələrinə dünyanın
bütün yerlərində rast gəlmək olar. Ən zəngin tərtib edilmiş əlyazmaları London,
İstanbul, Sankt-Peterburq və Nyu-Yorkun muzey və kitabxanalarında saxlanılır.
Kitabın birinci
fəsillərində müəllif Şərq musiqisinin qanunlarından xəbər verir, qısa tarixçəsini
açıqlayır. Kitabın 9-cu fəslində Səfiəddin Urməvi muğamlar barəsində müfəssəl məlumat
verir. O, 12 muğamın adını çəkir və onları təsvir edir. Bunların sırasında
"Üşşaq", "Nəva", "Əbu Saliq" (Busaliq),
"Rast", "İraqi", "İsfahani", "Zirefkənd",
"Bozorg", "Zəngulə", "Rəhvi", "Hüseyni",
"Hicaz" muğamları xüsusi qeyd olunur. Əsərin 11 və 12-ci fəsilləri
uda həsr olunub.
Əsərin 15-ci fəsli
musiqinin notlar vasitəsilə yazılmasına həsr olunub və kitabın ən vacib və
orijinal fəslidir. Səfiəddin Urməvi Şərq musiqisinin, ilk növbədə muğamların xüsusiyyətlərini
nəzərə alaraq hərf-rəqəm notlar sistemini təklif etmişdir. Əbcəd ərəb hərfləri
sisteminin tətbiq edilməsi musiqinin səsinin yüksəkliyini və uzunluğunu göstərir.
Bu məqsədlə həmçinin müəyyən işarələrdən də istifadə edilir.
Müasir Qərb musiqi yazılış sistemi 1,5 tondan aşağı olan
səsləri yazmağa imkan vermir və muğamın açıq duyulmayan, "gizli" səslərini
ifa etməyə imkan vermir. Urməvinin sistemi isə buna imkan verirdi və məhz buna
görə XIX əsrin sonunadək tətbiq edilirdi. Sonralar Şərq
musiqişünaslarının Qərb
üslublu musiqi məktəblərində
təhsil alması Urməvinin sisteminin unudulmasına gətirib
çıxardı. Tədqiqatçıların fikrincə, Qərb not sistemi ilə
yazılmış muğam Urməvinin
sistemi ilə yazılmış
muğamdan ayrı cür səslənir. 1258-ci ildə monqol
sərkərdəsi
Hülakü xanın türk-monqol ordusu Bağdadı
ağır döyüşdən sonra tutur, əsir düşən xəlifə
və onun ailə
üzvləri edam olunur. Şəhər məhəllə-məhəllə talan edilir.
Səfiəddin
Urməvinin yaşadığı məhəllə monqol qoşunları
tərəfindən mühasirəyə alınanda o, məhəllənin
ağsaqqalı
kimi monqol dəstəsinin qarşısına çıxır, onların dəstə
başçısını evinə
dəvət edərək sadə əhalinin günahsız
olduğunu sübut etməyə çalışır. Monqol dəstə
başçısı
müvafiq əmr aldığından dəstəsini çəkə bilməyəcəyini
bildirir və Səfiəddin
Urməvini saraya aparır. Hülakü xana
məsələni danışan musiqişünas məhəllənin əhalisinin
qırğından qurtarmasına nail olur. Xana onun mahir
musiqişünas olması barədə məlumat
verirlər və Urməvi
yenidən saraya aparılaraq
Hülakü xan üçün
udda çalır. Ziya adlı xanəndəni müşayiət edir. Musiqişünas Hülakünün sarayına qəbul
edilir.
Hülakü xanın vəziri,
məşhur tarixçi Əlaəddin Cuveyninin qardaşı Şəmsəddin Cuveyni Səfiəddin Urməviyə
himayədarlıq etmişdir. Musiqişünas Şəmsəddinin iki oğluna musiqi təhsili vermişdir.
Hər iki şagirdi məşhur musiqişünas olmuşdur: böyük qardaş Şərəfəddinin
"Risalitsa Şərəfi" musiqi nəzəriyyəsi əsəri sonralar bütün Şərqdə yayılmışdır.
Lakin Cüveynilər Bağdadı tərk edəndə himayəsiz qalan
musiqişünas fəzilət içində yaşayır və 1294-cü ildə
borclular üçün həbsxanaya atılaraq
orada vəfat edir.
