Monqolların Azərbaycana I yürüşü (1220-1222)
1220 - ci ildə Cəbə və Subutayın rəhbərliyi ilə monqollar Azərbaycana kəşfiyyat yürüşü etdilər. Monqolların birinci yürüşü ərəfəsində Azərbaycanda:
Feodal dağınıqlığı hökm sürürdü;
Ara çəkişmələri güclənmişdi;
Marağada Ağsunqurilər hakimiyyəti hökm sürürdü;
Eldənizlər dövləti xeyli zəifləmişdi;
Əhalinin sosial-iqtisadi vəziyyəti ağırlaşmışdı;
Şirvanşahlar dövləti zəifləmişdi;
Feodal özbaşınalığı hökm sürürdü;
Vahid mərkəzləşmiş dövlət yox idi.
Monqollar I yürüşü zamanı:
Zəncan, Ərdəbil və Sərab şəhərlərini talan etdilər;
Təbriz şəhərindən üç dəfə xərac aldılar;
Marağanı,Beyləqanı talan etdilər;
Gəncə şəhərindən xərac aldılar;
Şamaxı şəhərini talan etdilər.
XIII əsrin əvvəllərində
Mərkəzi Asiyada güclü hərbi qüdrətə malik olan Monqol dövlətinin qonşu ölkələrə
yürüşləri bu ölkələri böyük təhlükə qarşısında qoydu. Monqollar arasında
tatarlar, noymonlar, kareitlər, mer-kitlər, tayciutlər, onkutlar adlanan tayfa
birləşmələri var idi. Çingiz xanın (1206-1227) başçılığı ilə təşkil edilmiş
monqol feodal dövləti qonşu vila-yətləri zəbt etməyə başladı. Bu ölkələrdə
feodal pərakəndəliyinin (Çin, Xa-rəzm,İran) olması monqolların işğalları üçün əlverişli
şərait yaratdı.
Monqollar 1215-ci
ildə Pekini, 1219-cu ildə isə Xarəzmi işğal edərək qərbə doğru yürüşə
başladılar.
Monqol yürüşləri ərəfəsində
Azərbaycanın daxili vəziyyəti çox acına-caqlı idi. Bu dövrdə Azərbaycan ərazisində
vahid mərkəzləşmiş dövlət yox idi və burada feodal pərakəndəliyi hökm sürürdü.
Azərbaycanda 3 dövlət –Atəbəylər, Şirvanşahlar və Marağada Ağsunqurilər
(1108-1227) dövlətləri mövcud idi.
Artıq XII əsrin
sonlarında Eldənizlər dövləti əvvəlki qüdrətini itirmiş-di.Sülalə arasında
hakimiyyət uğrunda mübarizə gedirdi. Atəbəylərin son nü-mayəndəsi Atəbəy Özbək feodalların əlində bir oyuncağa
çevrilmişdi.
Belə bir vəziyyətdə
monqollar ilk dəfə 1220-ci ildə Azərbaycana yürüş etdilər. Monqol sərkərdələri
Cəbə və Subatay Zəncanı, Ərdəbili, Sərabı və başqa şəhərləri talan edərək Təbrizə
yaxınlaşdılar. Şəhər möhkəm qala divarları ilə əhatə olunmuşdu. Lakin Atəbəy
Özbək ehtiyat edərək monqol-larla danışıqlar aparmağı lazım bildi. Monqollar
çoxlu xərac aldıqdan sonra qışlamaq üçün Muğana yollandılar və oradan da
Gürcüstana basqın etdilər.
1221-ci ilin əvvəlində
Cəbə və Subutay Azərbaycana dönərək, yenidən Təbrizə hücum etdilər. Təbriz
hakimi Şəmsəddin Tuğrayi yenə xərac ver-məklə şəhəri talandan qurtardı. Bundan
sonra monqollar qəflətən Marağaya hücum etsələr də xalq şəhəri qəhrəmanlıqla
müdafiə etdi. Lakin çox çəkmədi ki, şəhər təslim oldu və yerlə-yeksan edildi.
Bundan sonra monqollar Həmədan və Ərdəbili yenidən talan edərək üçüncü dəfə Təbrizə
hücum etdilər. Bu zaman Atəbəy Özbək Naxçıvana qaçaraq orada gizlənir. Şəhər
hakiminin başçılığı altında xalq şəhərin müdafiəsinə qalxdı. Şəhəri ala bil-məyəcəklərini
görən monqollar xərac almaqla kifayətlənib oradan uzaq-laşdılar.
Monqollar Azərbaycanın
şimal torpaqlarına soxuldular. Onlar Beyləqanı alaraq yandırdılar.1221-ci ildə
Gəncəni mühasirəyə aldılar, xərac alaraq
yenidən Gürcüstana yollandılar və
oranı qarət etdilər.
1222-ci ildə Şirvana
soxulan monqollar Şamaxını mühasirəyə aldılar. Şəhərin mərd müdafiəçiləri düşməndən
qorxmayaraq, ölümü üstün tutub doğma şəhərlərini müdafiəyə qalxdılar. Lakin sayca
üstün olan monqollar şəhərə daxil oldular, şəhərdə əhalinin kökünü kəsdilər.(İbn
əl-Əsir)
Monqollar 1222-ci
ildə Şamaxıdan şimala tərəf yönəldilər. Onlar Dərbənd keçidindən keçərək,
1223-cü ildə Kalka çayı üzərində rus-qıpçaq qoşunlarını məğlub etdilər.
Monqollar Xəzərin şimalı ilə Monqolustana qayıtdılar.
